Uşaqların evləndirilməsi

Uşaqların evləndirilməsi

Giriş

İlk dövrlərdən günümüzə qədər başda fiqh kitabları olmaqla mövzu ilə birbaşa ya da bilvasitə əlaqədar bütün əsərlərdə uşaqların evləndirilə biləcəyinə hökm verilmişdir.[1] Bu əsərlərdə mövzunu dəlilləndirmə məzmununda xüsusiylə Talaq surəsinin 4-cü və Nisə surəsinin 6-cı ayələrinə, Aişə anamızın uşaq vaxtı evləndirildiyinə dair rivayətlərə, icma dəlilinə, fiqhi qiyas metoduna və məsləhət prinsipinə istinad edilmişdir.[2]

Bu mövzu, fiqh sahəsində və fiqh üsulunda Quran, sünnə və qiyasın necə başa düşülüb tətbiq edilməsi yönündən teorik; əldə edilən nəticənin hüquqi, sosial və psixoloji təsirləri yönündən də praktik əhəmiyyətə sahibdir. Eyni zamanda irəli sürülən belə bir hökmün nə qədər xətalı və hətta faciəli olduğu isbat edilməyə çalışılacaq və onların bu hökmə gələrkən dindəki üsul və təfsir qaydalarına riayət etmədikləri vurğulanacaqdır. Əslində əlaqədar ayələrin necə başa düşülməsi lazım olduğu və ayələr arası əlaqələrin necə qurulması üzərində durulacaq, sünnənin yeri və fünksiyası haqqında izahatlar veriləcək, edilən qiyasların hansı hallarda tutarlı olacağı göstərilməyə çalışılacaqdır.

A) ƏNƏNƏYƏ GÖRƏ

I-MÖVZUNUN FÜRUİ- FİQH (FİQH DALI) ƏSƏRLƏRİNDƏ ƏLƏ ALINMASI

Fiqh dalı əsərlərində xüsusiylə nikah və talaq bölümlərində uşaqların vəliləri tərəfindən evləndirilə biləcəyi hökmü verilməkdədir.[3] Bu əsərlərə görə evlilik aktı bağlayanların əqli baliğ olmaları şərt olsa da evlilik aktının mötəbər olması üçün evlənən şəxslərin əqli baliğ olmaları şərt deyildir. Bilavasitə, evlilik aktını uşaqların yerinə böyüklər icra edirlər. Məzhəblər arasında bəzi fərqliiklər olsa da ata, baba, qəyyum, hakim ya da asabələrdən[4] birinin vəlayət səbəbiylə uşaqların evləndirilə biləcəyi qəbul edilməkdədir.[5] Hənəfilərə görə əgər vəlayət icbari isə, yəni uşaqlar ata və babaları tərəfindən evləndirilmişsə onda tərəflərin büluğdan sonra mühəyyərlik haqları da yoxdur.[6] Yenə bu kitabların talaq bölümlərinin iddə[7] mövzuları içərisində uşaqların iddələrinin üç ay olduğu hökmu verilməkdədir.[8] Bu hökm, evləndirilən uşaqların boşana biləcəyini də göstərir[9]. İndi bu kitablarda bəhs edilən dəlillərə nəzər salaq:

Bəzi fəqihlər Talaq surəsinin 4-cü ayəsinin “Heyzdən kəsilmiş qadınlarınızla və heyz görməyənləri barəsində şübhəniz varsa, onların gözləmə müddəti üç aydır.”- məalından, uşaqların iddəsindən bəhs edildiyi mənasını çıxarırlar.[10] Bu görüşdə olanlara görə ayədə keçən “ləm yəhıdnə = لم يحضن” ifadəsi ilə hələ heyz görməmiş olanlar yəni uşaqlar nəzərdə tutulur. Ayə uşaqların iddətindən bəhs edilməkdə, şəri iddətin səbəbi nikah olduğu üçün də uşaqlar evləndirilə bilməkdədir.[11]

Nur surəsinin 32-ci ayəsinin “Aranızdakı bekarları evləndirin…”- məalında bekarlar deyə tərcümə edilən “əl-əyama = الايامى ” – kəliməsinin uşaq ya da böyük, əri olmayan qadınlar mənasına gəldiyi iddia edilərək atanın kiçik qız uşağını evləndirə biləcəyinə hökm verilməkdədir.[12] Yenə bu ayədən hərəkətlə, ata və babanın uşaqlar üzərində evləndirmə vəlayətinin sabit olduğu qəbul edilməkdədir.[13]

Uşaqların evləndirilməsiylə əlaqədar Rəsulullahın Aişə anamızla hələ kiçik bir qız ikən nikahlandığı da dəlil olaraq göstərilməkdədir.[14] Şəxsən Aişə anamızın özünün rivayət etdiyi hədis, mənbələrdə fərqli yollarla və mətinlərdə fərqli şəkildə verilməkdədir.[15] Rivayətlərdə Xədicə anamızın hicrətdən üç il əvvəl vəfat etdiyi və Rəsulullah iki il subaylıq keçirdikdən sonra Aişə anamızla evləndiyi, bu arada Aişənin altı yaşında olduğu, doqquz yaşında isə onunla zifafa girdiyi, Rəsulullah vəfat etdikdə də Aişənin onsəkkiz yaşında olduğu iddia edilməkdədir.[16] Şəvkani (v. 1250/1834), hədisin müttəfəqun əleyh olduğuna diqqət çəkər.[17] İbn Həcər (v. 852/1449), hədisin bu hökmə dəlalətinin açıq olmadığını vurğulayır. Nəvəvi (v. 676/1277) isə bu hədisin, kiçik qız uşağının atası tərəfindən evləndirilə biləcəyi xüsusunda açıq olduğunu və bu hədis səbəbiylə müsəlmanlar belə bir hökmdə icma etmişlər”- deyir.[18] Buxari (v. 256/870), bu hədisi rivayət etdiyi bölümə “ atanın, kiçik uşağını nikahlaması”- başlığını qoymuşdur.[19] Bir çox hədis qaynağında da bu hədis, eyni hökmün ifadə edildiyi başlıqlar altında ələ alınmaqdadır.[20] İbni Hümam (v. 861/1457), bir atanın uşağını evləndirməsini şəxsin hürriyyətiylə uyğun gəlmədiyini dilə gətirsə də alimlərin Aişə anamızın vəziyyətini ifadə edən hədislə belə bir nəticəyə gəldiklərini deyir.[21] İbn Hazm (v. 456/1064) isə bu rivayətdən yola çıxaraq, atanın ancaq kiçik qız uşağını evləndirə biləcəyini deməkdədir. Bunu da Əbu Bəkr (r.a.) Aişə anamızı Rəsulullah ilə altı yaşında ikən evləndirməsinə dayandırmaqdadır.[22] Ancaq kiçik oğlan uşağının evləndirilə biləcəyinə dair hökmə də bu hadisəni qiyas edərək gəlirlər.[23] Əlavə olaraq bu hədisdən, zifaf yaşının doqquz olduğuna dair hökm də çıxarılır.[24] Sərahsiyə (v. 483/1090) görə bu hədis əsasında, ata kiçik qızını evləndirdiyi vaxt büluğ yaşına çatarsa qızın muhayyərlik (ixtiyar) haqqı yoxdur. Çünki, Aişə anamız baliğ olanda Rəsulullah ona muhayyərlik haqqı tanımamışdır. Əgər evləndirilən kiçik uşaqların büluğa çatmaqları halında muhayyərlik haqqı sabit olsaydı, Rəsulullah bu haqqı Aişə anamıza tanıyardı.[25]

II- MÖVZUNUN FİQH ÜSULU ƏSƏRLƏRİNDƏ ƏLƏ ALINMASI

Fiqh üsulu əsərlərində uşaqların evləndirilməsi məsələsi xüsusiylə əhliyət, vəlayət və qiyas mövzuları daxilində yer almaqdadır. Bu məzmunda Nisə surəsinin 6-cı ayəsini “Yetimləri nikah çağına(yetkinlik yaşına) çatana qədər imtahana çəkin. Əgər onların rüşdə (əqli-kamala) çatdıqlarını görsəniz, mallarını özlərinə qaytarın. Onlar böyüyüb (mallarını məndən alacaqlar) deyə o malı israfçılıqla, tələm-tələsik yeməyin. Varlı olan nəfsini saxlasın, yoxsul olan isə o (maldan )insafla yesin. (Yetimlərin) mallarını özlərinə qaytardığınız zaman onlara şahidlər tutun. Haqq-hesab çəkməyə Allah yetər.”– misal göstərərək, ayədə vəlilərin uşaqların malları üzərindəki haqları ilə bərabər özləri üzərində də vəlayət haqları olduğu nəticəsinə gəlməkdədirlər.

Əbdüləziz əl-Buxari (V. 730/1330), “ayədə necəki, uşaqlıq vəsfi mal vilayətində nəzərə alınır, nikahda da bu vəsfin nəzərə alınması lazımdır”- deyir.[26] Abdülkərim Zeydan da buna bənzər fikir irəli sürdükdən sonra, bu mövzuda icma olduğunu deməkdə və belə davam etməkdədir:

“Hənəfilərə görə, atanın kiçik bakirə qızını evləndirmə xüsusunda sabit olan vəlayətin illəti (kök, qəsd olunan) bakirəlik deyil, uşaqlıqdır. Çünki, Şari (hökm qoyan yəni, Allah) mal üzərindəki vəlayətdə bu vəsfi diqqətə almışdır. Bilavasitə uşaqlıq, bakirə ya da dul olsun, uşaqların evləndirilməsi xüsusunda vəlayət hökmünə əsaslandırılan bir vəsf olmuşdur.[27]

Zəkiyüddin Şaban, illətin təsbit edilməsi halında icmanın əsas ola biləcəyini və bu illəti müəyyənləşdirmənin bir misalını verərək belə deyir:

“Atanın kiçik qızını evləndirmədə vəlayət sahibi olduğu icma ilə sabit bir hökmdür. Fəqət bu hökmün əsaslandığı dəlil zikredilməmişdir. Bununla yanaşı bu hökmdəki illətin “uşaqlıq” vəsfi olduğu başa düşülür. Çünki “uşaqlıq” vəsfi ilə “evləndirmə vəlayəti” hökmü arasında bir uyğunluq vardır. Buna görə də bu illət əsas alınaraq qiyas yoluyla belə bir hökmə gəlmək olar: Ata kiçik dul qızını evləndirmədə də vəlayət səlahiyyətinə sahibdir.”[28]

Müəllif eyni əsərdə “Münasib vəsfin qisimləri” başlığı altında  Şari tərəfindən etibarlı sayılan münasib vəsfə bu nümunəni verməkdədir:

“Kiçik qızın evləndirilməsi xüsusunda vəlayət hökmü üçün, “uşaqlıq”, münasib bir vəsfdir və bu vəsfin hökmün illəti olduğu naslarda və ya icmada qeyd edilməmişdir. Ancaq eyni vəsfi, Şari başqa bir hadisəylə diqqətə aldığı və onu hökmə bağladığı görülməkdədir. Necəki, Quranı Kərimdə: “Yetimləri həddi- büluğa (yetkinlik yaşına) çatana qədər imtahana çəkin. Əgər onların rüşdə (əqli-kamala) çatdıqlarını görsəniz, mallarını özlərinə qaytarın.”- buyurularaq uşaqların malları haqqında vəlayət hökmü qəbul edilmişdir. Bu, Şarinin uşaqlıq vəsfini diqqətə alıb bunu hökmə bağladığını göstərməkdədir. Hər nə qədər mal xüsusundakı vəlayət ilə evləndirmə vəlayəti bir-birindən fərqli vəlayət isə də hər ikisi “vəlayət” olma nöqtəsində birləşməkdədir.[29]

Hənəfi hüquqçular, mal ilə evlənmə vəlayəti arasında cins birliyindən söz edərlər və bunu qiyas maal-farık olaraq görməzlər.[30]

B) QURANA GÖRƏ

III- DƏİLİLLƏRİN DƏYƏRLƏNDİRİLMƏSİ

Uşaqların vəlilər tərəfindən evləndirilməsinə icazə verən hökmün ayə, rivayət, icma və qiyasdan ibarət dəlillərinə qısaca toxunduq. İndi bu dəlilləri dəyərləndirib, məsələni Qurani yöndən hökmə bağlamağa çalışacayıq.

“Heyzdən kəsilmiş qadınlarınızla və heyz görməyənləri barəsində şübhəniz varsa, onların gözləmə müddəti üç aydır…” məalındakı Talaq surəsinin 4-cü ayəsindəki لم يحضن kəliməsini “hələ heyz görməmiş qızlar”– olaraq tərcümə edən və yorumlayanlar uşaqların evləndirilməsi üçün bu kəliməni dəlil gətirirlər. Halbuki ərəbcədə “ləm= لم” ədatı dili və miş keçmiş zamanın təsirsiz halını (cəhdi mütləq), “ləmma= لما” ədatı isə indiki bitmiş zamanın təsirsiz halını (cəhdi müstəğraq) ifadə etmək üçün işlədilir. Beləki “hələ” anlamını “ləm” deyil “ləmma” ədatı verir.[31] “ləmma= لما” ədatı başına gələn indiki zaman felinin zamanını keçmişə, anlamını təsirsiz hala çevirir. Felin hələki olmadığını amma olmasının gözlənildiyi mənasını qazandırır.[32] Bir də uşaq üçün “heyz görmədi”- ifadəsi işlədilməz. Çünki heyz görmədiyi üçün uşaq adlanır. Bu ifadənin işlədilməsi üçün əvvəlcə o şəxsin heyz görməyə başlaması sonra da müxtəlif səbəblərdən ötrü heyz görə bilməməsi lazımdır.[33]

Bizə görə “ləm yəhıdnə = لم يحضن” ilə qəsd edilən “mümtəddətut-tuhr”- deyilən və bir neçə il heyz görə bilməyən qadınlardır. Ayə bu qadının vəziyyətini qaydaya salmaqdadır. Əksi təqdirdə bu halda olan bir qadının boşandıqdan sonra iddətinin  bitməsi və ərinin evində keçirəcəyi müddət illərlə sürə bilər. Ayrıca “Ey iman gətirənlər! Əgər mömin qadınlarla evlənib onlara toxunmadan əvvəl talaqlarını versəniz, artıq onlar üçün iddə (gözləmə müddəti) yoxdur.”- məalındakı Əhzab surəsinin 49-cu ayəsi ilə yuxarıda xatırlatdığımız Talaq surəsinin 4-cü ayəsi bərabər ələ alınanda  “ləm yəhıdnə” ilə qəsd edilənlərin “mümtədəttur-tuhr”- deyilən qadınlar olduğu qənaəti hasil olur. Çünki, cinsi əlaqə olmadan boşanan qadınlara iddə lazım olmadığı kimi uşaqlarla da fitri yöndən əlaqə qurulmayacağına görə Talaq surəsinin 4-cü ayəsində keçən “ləm yəhıdnə = لم يحضن”- ifadəsi ilə də uşaqlar nəzərdə tutulmadığı açıqdır.[34]

“Yetimləri nikah çağına(yetkinlik yaşına) çatana qədər imtahana çəkin. Əgər onların rüşdə (əqli-kamala) çatdıqlarını görsəniz, mallarını özlərinə qaytarın. Onlar böyüyüb (mallarını məndən alacaqlar) deyə o malı israfçılıqla, tələm-tələsik yeməyin. Varlı olan nəfsini saxlasın, yoxsul olan isə o (maldan )insafla yesin. (Yetimlərin) mallarını özlərinə qaytardığınız zaman onlara şahidlər tutun. Haqq-hesab çəkməyə Allah yetər.”- məalındakı Nisə surəsinin 6-cı ayəsindən yola çıxaraq, məzhəblər vəlilərin uşaqlar üzərindəki mal vəlayətlərinə qiyasla şəxsi vəlayətlərinin də olacağı qənaəti ilə vəlilərin uşaqları evləndirə biləcəklərinə hökm vermişlər. Bu fasid bir qiyasdır (qiyası maal-farık). Mal ilə nikah arasında bənzərlik olduğunu iddia etmək həm ictimai yöndən həm də fiqh üsulunda teoriyası verilən qiyas şəklinə uyğun deyildir.

Biz Nisə surəsinin əlaqədar ayələrindən hərəkətlə evlilik çağının təkcə büluğ ilə deyil həm də rüşd ilə olacağına inanmaqdayıq.[35] Nisə surəsinin 2 ilə 6 arası ayələri belədir:

2. Yetimlərin mallarını özlərinə verin və pisi yaxşı ilə dəyişməyin. Onların mallarını öz mallarınızla birlikdə yeməyin. Şübhəsiz ki, bu, böyük günahdır.

3. Yetim qızlara qarşı ədalətli olmayacağınızdan qorxursunuzsa, onda xoşunuza gələn başqa qadınlardan ikisi, üçü və dördü ilə evlənin. Əgər (o qadınlarla) ədalətlə dolanmayacağınızdan qorxursunuzsa, onda (onlardan) biri ilə və yaxud sahib olduğunuz cariyələrlə (kifayətlənin). Bu, haqsızlıq etməməyə daha yaxındır.

4. Qadınlara öz mehrlərini könül xoşluğu ilə verin! Əgər onlar öz xoşları ilə bundan sizə bir pay versələr, onu nuşcanlıqla və halallıqla yeyin.

5. Dolanışığınız üçün Allahın sizə vasitə etdiyi mallarınızı ağılsızlara verməyin. Onlara o maldan yedirdib geyindirin və onlara yaxşı nəsihətlər verin.

6. Yetimləri nikah çağına (yetkinlik çağına) çatana qədər imtahana çəkin. Əgər onların rüşdə (əqli-kamala) yetdiyini görsəniz, mallarını özlərinə qaytarın. Onlar böyüyüb (mallarını məndən alacaqlar) deyə o malı israfçılıqla, tələm-tələsik yeməyin. Varlı olan nəfsini saxlasın, yoxsul olan isə o (maldan )insafla yesin. (Yetimlərin) mallarını özlərinə qaytardığınız zaman onlara şahidlər tutun. Haqq-hesab çəkməyə Allah yetər.

Görüldüyü kimi Nisə surəsinin 2-ci ayəsində yetimlərin mallarının özlərinə verilməsi əmr edilməkdədir. 6-cı ayədə isə nikah çağına qədər yetimlərin imtahana çəkilməsi və nikah çağına qədəm qoyduqları vaxt ve rüşdə yetdikləri zaman da mallarının özlərinə qaytarılması əmr edilməkdədir. Bilavasitə 2-ci ayədə mallarının özlərinə verilməsi lazım olan yetimlərin rüşdə (əqli-kamala) ərənlər olduğu ortaya çıxmaqdadır. Nisə surəsinin 6-cı ayəsində evlilik çağına və rüşdə yetənə qədər eyni şeylər əmr edildiyinə görə bu ayələrdə keçən “eşüddeh = اشده ”– kəliməsi ilə rüşd eyni mənaya gəlməkdədir. Eynilə Yusuf surəsinin 22-ci ayəsində “Yusuf rüşdə yetəndə ona hikmət və elm verdik.” Qəsas surəsinin 14-cü ayəsində “Musa rüşə yetib istiva edəndə ona hökm və elm verdik” Əhqaf surəsinin 15-ci ayəsində “Nəhayət insan rüşdə erəndə və qırxına çatanda…” və Mömin surəsi 67-ci ayəsində “Sizi torpaqdan, sonra nütfədən, sonra laxtalanmış qandan yaradan, sonra sizi, uşaq olaraq (ana bətnindən) çıxardan, sonra böyüyüb yetkinlik yaşına (rüşdə) çatasınız, daha sonra da qocalasınız deyə yaşadan Odur…”- deyə verilən ayələrdə bu kəlimənin (اشده) ilə ifadə edilməsi qəsd edilənin rüşd olduğunu göstərməkdədir. Beləliklə Quran, rüşd ilə bülüğun fərqli şeylər olduğu bildirməkdə və evlilikdə büluğu (yetkinlik çağı) deyil, rüşdü (əqli-kamal) əsas aldığını bizə göstərməkdədir. Sərahsinin iddia etdiyi kimi[36] evlilik çağının ihtilam olduğu dövr olduğunu qəbul etsək belə bu fikir büluğdan əvvəl uşaqların evləndirilməyəcəyini göstərir. Çünki ihtilam həddi-büluğa çatmanın başlanğıcını göstərir ki, bunun mənası uşaqlıq dövrünün sona çatması deməkdir və bu barədə də ixtilaf yoxdur.[37] Bu mövzudakı hədisi şərifdə belə deyilir: “Oyanana qədər yatanın, ihtilam olana qədər uşağın və sağalana qədər dəlinin üzərindən qələm qalxmışdır.”[38] İbn Kudamə (v. 620/1223) də fərz və əhkamın ihtilam olmuş kişiyə, heyz görmüş qadına aid olduğu və bu xüsusda icma olduğunu deyir.[39] İbn Həcər (v. 852/1449), kişi ya da qadın olsun ibadət və digər əhkamlardakı məsuliyyətlərdə ihtilamın vacibliyindən və alimlərin bu xüsusda icmasından bəhs edir.[40] Ancaq İbn Həcər isə əsərinin bir başqa yerində atanın kiçik qızını zorla evləndirə biləcəyi xüsusunda alimlərin icması olduğunu deməkdədir.[41]

Qəsani, Nur surəsinin “Aranızda olan subay kişiləri və ərsiz qadınları, əməlisaleh kölə və kənizlərinizi evləndirin…” -məalındakı 32-ci ayəsində keçən “eyâmâ = الايامى” kəliməsinin kiçik ya da böyük, əri olmayan qadınlar mənasına gəldiyi üçün atanın kiçik qız uşağını evləndirə biləcəyini deməkdədir.[42] Qəsaninin ifadələrinə görə bu ayəni eyni məqsədlə Əbu Hənifə də dəlil olaraq istifadə etməkdədir.[43] Halbuki ayənin sonunda “Əgər onlar kasıbdırlarsa, Allah öz lütfü ilə onları varlı edər” – buyrulmaqdadır. Yəni fağır olduqları deyilən insanlar, evləndirilməsi istənilən insanlardır. Ayə, bu insanların kifayət qədər mal sahib olmadıqlarını göstərir. Belə bir ifadə mal üzərində səlahiyyət sahibi olmayan uşaqlar üçün işlədilməz. Buna görə bu ayədə keçən “eyâmâ = الايامى” kəliməsindən qəsd edilənlər rüşdə yetən insanlardır. Bir də ki, sözlükdə “eyâmâ = الايامى ” kəliməsinin müfrədi olan “eyim” kəliməsi, dul qadın və ya kişi mənasına gəlir.[44] “Əyyim” hədisi şərifdə belə keçir: “Əyyimə soruşulmadan, bakirədən icazə alınmadan nikahı qıyılmaz. Dedilər ki: Ey Allahın rəsulu! Onun icazəsi necədir? Dedi ki: susması.”[45]

Bir başqa yöndən Qurandakı evliliyə dair ayələrin hamısının uşaqlarla əlaqəsi olmadığı nəzərə çarpır. Məsələn Bəqərə surəsinin 221-ci ayəsində iman gətirmədikcə müşrik qadın və kişilərlə evlənilməməsi, bunlara emosional yaxınlıq hiss edilsə (ولو اعجبتكم ־ ولو اعجبكم) belə mömin kişi və qadına tərcih edilməmələri əmr edilməkdədir. Yenə evlənəcək cütlərin “muhsan” və “muhsanə” olması Quranın olmazsa olmaz şərtlərindəndir. Nisə surəsinin 25-ci ayəsində hür muhsanə qadınlarla evlənməyə gücü çatmayanların cariyələrlə evlənə biləcəkləri ifadə edilməkdə, bu cariyələrin iffətli olmaları, zina etməmələri  kimi xüsusiyyətləri olmasından, fuhuş etdikləri təqdirdə görüləcək tədbirdən və bütün bunların günaha düşməkdən qorxanlar üçün olduğundan bəhs edilməkdədir. Bütün bunlar evlilik çağına gəlməmiş bir uşaq üçün xəyal edilməz. Bu xüsusiyyətlər kişi və qadında mümkündür.

Yenə Nur surəsinin 3-cü ayəsində zina edən adamın yenə zina edən və ya müşrik qadınla, zina edən qadının da zina edən və ya müşrik bir kişiylə evlənə biləcəyindən bəhs edilməkdədir. Burada zina və şirk felinin uşağa nisbəti xəyala gəlməz.

Nisə surəsinin 23 və 24-cü ayələrində evlənilməsi qadağan olan qadınlar sayıldıqdan sonra “ –buyrulmuşdur. Buradakı “ən təbtəğu= ان تبتغوا ”- ifadəsinin faili evlənəcək kişilərdir. Malını istifadə səlahiyyətinə yəni, rüşdə sahib olmayanlar üçün belə bir ifadəyə yer verilməz. Ərə gedəcək qadın da öz malı üzərində səlahiyyət sahibi olmalıdır. Uca Allah bu surənin 4-cü ayəsində belə buyurmuşdur: Mehir də bir mal olduğu üçün qadının o mehri alıb sahiblənməsi rəşid olmasına bağlıdır. Könül xoşluğu ilə edəcəyi bağışın qəbulu da ancaq rəşid olması halıyla mümkündür. Bütün bunlar göstərir ki, cütlərdən hər biri mallar üzərində səlahiyyət sahibi rəşid şəxslər olmalıdır. Nikah anından etibarən hər iki tərəfin ortaq vəsfi rəşidliyə yiyələnməkdir.

Aişə anamızın uşaq yaşda ərə getdiyinə dair yuxarıda sözü gedən rivayətlə birgə bu mövzuyla əlaqədar fərqli rivayətlər, tarixi hadisələr və fərqli mənbələrdən hərəkətlə Aişənin zifaf yaşının 8-21 yaş arasında olduğuna dair arxivlərə rastlanmaqdadır.[46] Araşdırmanın nəticəndə bu faktlara diqqət edilmişdir:

Aişə anamızın risalətdən əvvəl yəni cahiliyyə dövründə anadan olduğunu deyən Təbarinin, Aişənin 620-ci ildə (7 yaşında) nişanlanıb 623-cü ildə (10 yaşında) Rəsulullah ilə bərabər yaşamaya başladığını deməsi tarixi bir ziddiyyətdir. Bu isə Aişənin 613-cü ildə yəni, cahiliyyə dövründə deyil, risalətdən sonra anadan olduğu mənasına gəlir.

İbn Həcərə görə Fatimə doğulanda Rəsulullah 35 yaşındaydı. Fatimə Aişədən beş yaş böyük idi. Bilavasitə Aişə doğulanda Rəsulullah 40 yaşındaydı. Rəsulullah, Aişə ilə Mədinədə evləndiyi diqqətə alınanda Aişənin ən az 12 yaşında olması lazımdır.

Abdurrahman b. Əbiz-Zinad, İbn Kəsir və ibn Həcərə görə Aişənin bacısı Əsma, Aişədən on yaş böyük idi. Əsma hicrətin 73-cü ilində 100 yaşında ikən vəfat etdi. Bu hesabla Əsmanın hicrətdə 27-28 yaşında, Aişə isə 17-18 yaşında olması lazımdı. O halda Aişə rəsulullahla bərabər yaşamaya başlayanda isə 19-20 yaşında olmalıdır.[47]

Bəzi rivayətlərdə Aişənin hicrətdən səkkiz il əvvəl doğulduğu qeyd edilir. Halbuki, Aişə anamız Qəmər surəsinin ayələri endiyi əsnada oyun çağlarında bir qız uşağı olaraq rəsulullahın yanında olduğunu deyir. Qəmər surəsi hicrətdən səkkiz il əvvəl enmişdi. Bu hadisəni beşikdəki qız uşağının idrak edə bilməyəcəyini nəzərə alarsaq  bu ayələr endiyi vaxt Aişənin 6-13 Rəsulullah ilə evlənəndə isə 14-21 yaş arasında olması lazımdı.

Xüsusiylə bu mövzuda alimlərin bir çoxunun Aişə anamızla əlaqədar rivayətləri mərkəzə alaraq, ayələri ərəb dili qaydalarına tərs, bənzərsiz qiyaslarla və hədisləri istədikləri kimi yorumlayaraq uşaq yaşda evliliyə fətva vermələri qəbuledilməzdir. Əslində bütün rivayətlər, Nisə surəsinin 6-cı ayəsində keçən “nikah çağı” ifadəsiylə ələ alınmalıdır. Ancaq görüldüyü kimi ayələrdən dəlil gətirənlər, ayələr arası əlaqələri diqqətə almadan, irəli sürülən hər dəlil üzərində ixtilafın olmasına baxmayaraq icmadan bəhs etmiş, tarixi bir rivayətdə belə hesablama aparılmadan uşaqların evləndirilməsinə qənaət gətirmişlər.

NƏTİCƏ

Nəticə olaraq, uşaqların evləndirilməsinə dair irəli sürülən dəlillər bizə görə qəbuledilməzdir. Uşaqların evləndirilməsi hökmünü vermək üçün uşaqlıq vəsfindən hərəkətlə mal vəlayətinə edilən qiyas, həm qiyas fasidul-itibar yəni nassa müxalif həm də “qiyas maal-farık” yəni, əsl (baş) ilə fer (kök) arasında bənzərliyin olmadığı bir qiyasdır. Ayələrlə uşaqların evləndiriləməyəcəkləri hökmünə gəldikdən sonra, təzədən uşaqların evləndirilməsi hökmünü qiyasla ortaya çıxarmaq olmaz. Aişə anamızın uşaq vaxtı evləndirilmiş olduğunu  qəbul edənlər heç olmasa bu evliliyin evliliklə əlaqədar ayələrin enməsindən əvvəl olduğunu deyərdilər. Çünki, ayələr belə bir evliliyin qətiliklə əleyhinədir. Bu eyni zamanda insan fitrətinə də tərs olan bir işdir.

Müasir dövrümüzdə bu məsələylə əlaqədar bir çox insanın rahatsız olması səbəbiylə, evlilik mövzusunun mübahisəli olduğunu, coğrafi şərtlərin, yetişkinliyin fərqli olduğunu ya da ictimai-sosial yönlərinin olduğunu dilə gətirirlər. Halbuki bu məsələni belə müdafiə etməklə deyil, bu hökmün Qurana açıq şəkildə tərs olduğunu isbat etməklə ortadan qaldırılması mümkündür. Çünki, bu hökmün dövrümüzdə hələ də uşaq istismarına səbəb olduğu bilinməkdədir.

Dr. Fatih Orum

Not: Bu yazının əsli İstanbul İlahiyat Fakültəsi dərgisinin 19-cu sayısında yayınlanmışdır.

Materiallardan istifadə zamanı mənbə göstərilməlidir. MÜSƏLMANLAR © 2004 Bütün hüquqları qorunur.