İudaizmdə Tanrı anlayışı

Yəhudilər tək Allaha inandıqlarını deyirlər. Lakin bu gün mövcud olan Tövratın bəzi hissələrinə bax-dıqda, Allah inancının bir çox antropomorfik (insanabənzər) xüsusiyyətlərə malik olduğu ortaya çıxır. Antropomorfizm, Tanrını insan və ya yaradılan bəzi varlıqlara bənzər formalarda tərif edən inancdır. Bu inanc, xəyal və idrakdan üstün, yəni Uca və qüsursuz Allah inancından uzaqdır.

İudaizmdə Allahın adları Yahvə (Yahova) və Elohim kimi müxtəlif formalarda tələffüz edilir. Alim-lər, bugünkü Tövratda Yahvə adının qeyd olunduğu yerlərə “yahvist mətn” deyirlər. Eramızdan əvvəl X əsrdə yazıldığı ehtimal edilən bu mətnlərdə bəşəri hisslərlə dolu antropomorfik tanrı anlayışının mövcud olduğunu görürük. Elohim adının qeyd olunduğu mətnlər isə “elohist mətn” adlandırılır. Era-mızdan əvvəl VII əsrdə yazıldığı deyilən bu mətnlərə sonradan digərlərinin birləşdirilməsi bugünkü Tövratı əmələ gətirib.

Yahova, yəhudilər üçün həm də milli tanrıdır. Rəbb, yəhudi millətini seçmiş, diqqət və lütfünü yalnız onlara həsr etmiş, digər varlıqları və insanları da yaradıb. Lakin onların yəhudilər qədər dəyəri yox-dur. Ali zümrə yəhudilərdir. Bu inanc səbəbilə iudaizm, dünyəvi nizamı yaratmaqdan və bütün bəşə-riyyəti əhatə etməkdən uzaqdır.

Tanrının antropomorfik (bəşəri) xüsusiyyətlərlə təqdim olunması, sonra gələn yəhudi alimləri tərəfin-dən şərh olunmuş, bütün bunlar məcazi olaraq xarakterizə edilib. Onların fikrincə, Tanrı insanlarla, onların başa düşəcəkləri dildə danışıb. Bu səbəbdən belə ifadələrin antropomorfik xüsusiyyətlərə malik olması təbiidir.

Lakin Tövratda, Rəbbin bəşəri xüsusiyyətlərlə təqdim olunmasıyla bağlı ifadələr, bu şərhi təkzib edə-cək qədər çoxdur. Bunların iddialarını bir neçə nümunə ilə belə izah etmək olar:

Tanrı, insanların çox pisliklər etdiyini gördükdə, onları yaratdığına peşman olur, onları tufanla həlak edir. Bu dəfə isə onları həlak etdiyinə görə məyus olur və bir daha bu şəkildə dünyanı həlak etməyə-cəyini deyir (Təkvin 6/5-7; 8/21-22).

Beləliklə, Tanrıya açıq şəkildə səhv etmək və peşmançılıq hissi kimi bəşəri cəhətlər aid edilir.

Bununla yanaşı İsrail oğulları, Rəblərinə qarşı üsyan etdikləri zaman Tanrı onları bütövlüklə həlak et-mək qərarına gəlir. Lakin araya peyğəmbərlər girərək, Tanrını bu qərarından imtina etdirməyə çalışır, “Belə etmə!” deyirlər. Bundan sonra Tanrı, verdiyi qərarını dəyişir. Belə ki, Tanrının verdiyi həlaket-mə qərarına görə sonradan çox peşman olduğu bildirilir (Çıxış, 37/9-12, 14; Amos, 7/2-6).

Hətta İsrail oğullarının bitməyən üsyanlarından sonra Yeremya kitabında Tanrının: “Artıq peşman ol-maqdan37 yoruldum!” dediyi qeyd edilir (Yeremya, 15/6).

Həmçinin Tövratda: “Tanrı kainatı altı gün ərzində yaratdı. Yeddinci gündə isə dincəldi” (Təkvin, 2/3) şəklində olan ifadə, Allaha acizlik aid edən nümunədir.

Halbuki dincəlmək, peşman olmaq və yorulmaq, insanlara və məxluqada xas olan xüsusiyyət olub zə-iflik və acizlik bildirir.

Daha qəribəsi isə odur ki, Tövratda, vəhylə nazil olan kitabda yer alması mümkün olmayan aşağıdakı ifadələr qeyd edilir:

“Allahın oğulları, Adəm qızlarının gözəl olduqlarını gördülər və seçdikləri qızlarla evləndilər” (Tək-vin, 6/2).

Bundan başqa, Tövratın Təkvin bölməsində Tanrının, yanında olan iki mələklə birlikdə insan surətin-də İbrahimin yanına gedib ona qonaq olduğu, onlarla birlikdə yeyib-içdiyi, ayaqlarını yuyub istirahət etdiyi qeyd olunur. Sonra isə Tanrı, mələklərini Lut qövmünü həlak etmək üçün Sodom və Gomoreyə göndərir. Lakin bunu İbrahimə danışıb-danışmamaqla bağlı tərəddüd edir, sonda danışır. Bundan sonra İbrahim, aralarındakı yaxşı insanlara görə Lut qövmünü həlak etməməklə bağlı Rəblə uzun-uza-dı söhbət edir (Təkvin 18/1-15).

Tövratda eyni zamanda Yaqubun (əleyhissəlam) Tanrı Yahvə ilə olan mübarizəsi qeyd edilir ki, bu da çox maraqlı hadisədir. Həzrəti Yaqub burada, ailə üzvlərilə yanaşı dayısının yanından Kənan diyarına qa-yıdarkən çöldə bir nəfərlə qarşılaşır və dan yeri sökülənə qədər onunla güləşir.

Həzrəti Yaqub: “Burax gedim!” desə də güləşdiyi insan onu buraxmır və həmin şəxs Həzrəti Yaquba deyir: “Artıq sənə Yaqub deyil, İsrail (Yəhudilərin fikrincə, Tanrı ilə güləşən) deyiləcək. Çünki sən, Allah və insanlarla mübarizə aparıb qalib gəldin!” (Təkvin, 32/22-32).

Tövratda qeyd olunduğuna görə, bu güləş əsnasında Yaqubun bud sümüyü zədələnir. Bu səbəbdən yəhudilər, hətta bu gün də bud sümüyünün üzərində olan sinirləri yemirlər.

Tövratda olan: “Tanrı insan formasında təcəssüm edərək Həzrəti Yaqubla güləşdi” ifadələri, açıq şəkildə bəşəri xüsusiyyətləri əks etdirir. Bu isə tövhiddən tamamilə uzaq, mükəmməllik xüsusiyyətlərindən məhrum və qüsurlu cəhətlərə sahib olan Allah inancının ifadəsidir.

Buna bənzər düşüncə Hinduizmdə də var. Orada da tanrı insan və ya heyvan formasına keçərək yer üzünə enib. Bu inanc Hinduizmdə “Tanrının avatarası” kimi ifadə edilir.

Yəhudi din alimləri Köhnə Əhddə qeyd edilən belə hekayələri, müxtəlif formalarda şərh və izah ediblər. Belə ki, bu hadisə, Tövrat təfsirlərində belə şərh olunub: “Yaqubun güləşdiyi insan Tanrı de-yil, Tanrı formasında görünən mələkdir”. Hətta belə olduqda da, bu dəfə yaradılan varlığın Tanrı for-masına girəcəyi düşüncəsi yaranır ki, bunu da şərh etmək qeyri-mümkündür.

Belə ki, Tövratdakı güləş hadisəsindən sonra:

“(Musa): “Tanrını üzbəüz gördüm və sağ qaldım!” dedi” (Təkvin, 32/30) sözləri şərhin mümkün olma-yacağını göstərir. Burada məna çox açıq və aydındır. Bundan başqa, bu hadisənin Tövratda hansı sə-bəbdən qeyd olunduğu və hikmətinin nə olduğu tamamilə bilinmir. Hər hadisənin müəyyən səbəbi olacağı halda, bu hadisə ilə bağlı heç bir səbəb göstərilmir.

Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Tövratda, Allah-təalanın “Sübhan”, yəni hər cür bəşəri xüsusiyyət-lərdən uzaq, mükəmməllik cəhətlərinə malik Rəbb olması həqiqətinin əksinə, Ona bəşəri acizlik aid edilir. Bununla bağlı təhrif edilən (dəyişdirilən) Tövratdakı digər ifadələr isə belədir:

“Musa, qövmün, zümrələrinə görə hər kəsin öz çadırının qapısında ağladığını eşitdi. Rəbbin qəzəbi xeyli artdı və Musanın gözündə pis oldu. Musa Rəbbə dedi:

“Nə üçün bəndənə pis davrandın? Nə üçün sənin gözündə dəyərli olmadım ki, qövmün bütün yükü-nü mənim üzərimə yükləyirsən? Məgər bütün bu qövmü mən dünyaya gətirdim ki, mənə: “Lala, südə-mər uşağı daşıdığı kimi onları, atalarına and içdiyim diyara qucağında apar” deyirsən? Bütün bu qöv-mə verəcək əti haradan tapım? Çünki onlar: “Bizə ət ver yeyək” deyərək ağlayırlar. Bütün bu qövmün yükünü mən tək halda çəkə bilmərəm. Çünki bu, mənim üçün çox ağırdır. Mənə belə davranacaqsan-sa, o zaman istərdim ki, gözündə dəyərli olduğum təqdirdə məni dərhal öldürəsən ki, yoxsulluğumu görməyim!” (Saylar, 11/4-6, 10-15).

Allah-təalaya zülm aid edən bu ifadələr, Həzrəti Musanın Rəbbinə dua etdiyi yerdə üsyankar davranma-sını göstərir ki, bu halı müqəddəs kitabla nə qədər uyğunlaşdırmaq olar?

Həmçinin Tövratda, Allah inancına uyğun olmayan belə bir hadisədən bəhs olunur:

“Sərin günlərin birində cənnət bağlarında gəzintiyə çıxan Rəbb, Adəm və Həvvanı axtarır. Onlar ağacların arxasına gizlənmişdilər. Tanrı onları görmədikdə “Hardasan?” deyərək Həzrəti Adəmə səslənir. Adəm “Bağda səsini eşitdikdə qorxdum. Çünki çılpaq idim. Ona görə də gizləndim” deyir” (Təkvin, 3/8-10).

Bütün bu mövzular nə qədər şərh edilsə də təhrifinin şərh edilmədiyi aydın olur.

Bu gün bir çox alim Tövrat hekayələrindəki antropomorfik tanrı inancının arxa planında, qədim Misir və Babildə mövcud olan bütpərəst və əfsanəvi tanrı inanclarının təsirlərinin olduğunu və bu inancla-rın həm yəhudilərə, həm də Tövrat yazanlara təsir etdiyini bildirirlər.

Mənbə: davet.az (“Dəvət” jurnalı)

İudaizmdə Tanrı anlayışı