XƏLƏF-SƏLƏF MƏSƏLƏSİ
Bəqərə surəsi, 30-cu ayə ((Abdulaziz Bayındır, Qurani-Kərimin izahlı tərcüməsi: Fatihə surəsi, Bəqərə surəsi (Azərbaycan dilinə tərcümə edən: Dr. Fəqani Bəylərov), Bakı, Təknur nəşriyyatı, 2005, s. 114-118.))
Rəbbin mələklərə: “Mən yer üzündə bir xəlifə yaradacağam”, – dediyi zaman mələklər: “Sən orada qarışıqlıq salan və qan tökən bir kəsmi yaratmaq istəyirsən?”, – deyib əlavə etdilər: “Amma nə eyləsən, gözəl eylərsən, buna görə biz də sənə tabe olub, qarşında boyun əyirik”. Allah onlara: “Mən sizin bilmədiklərinizi bilirəm”, – deyə buyurdu.
Başqasının yerinə keçənə xəlifə, yaxud xələf deyilir. Hər insan ilk əvvəl öz atasının yerinə keçir. İnsan ömrü boyu bir çox insanın mal-mülkünü, onların cəmiyyətdə tutduğu mövqeyi və imkanları öz əlinə keçirə biləcəyi kimi, öz əlində olanları da itirə bilər. Bu vəziyyət başqalarının mal-mülk, mövqe, iş və ruzisinə göz dikməyə səbəb olur. Buna görə də dava-dalaş qopur və qan tökülür. Peyğəmbərlərə etiraz edənlər də öz əllərindəkilərini itirmək qorxusu ilə hərəkət ediblər. Peyğəmbərlər onları bu qorxudan xilas etmək üçün belə deyiblər:
Mən bunların müqabilində sizdən heç bir əvəz istəmirəm. Mənim alacağım [əvəz, muzd] ancaq aləmlərin Rəbbindəndir (Şuəra, 26/127)!
Hər xəlifənin yerinə keçdiyi özündən əvvəlki şəxs o xəlifənin sələfi olur. Beləliklə, bir xələf-sələf sistemi yaranır. Mələklər: “Sən orada qarışıqlıq salan və qan tökən bir kəsmi yaratmaq istəyirsən?”, – dedikləri zaman, əslində bu sistemə qarşı hiss etdikləri narahatlıq və təlaşı dilə gətirdilər. Allah Təala isə belə bir şeyin olmadığını bildirməmiş, lakin mələklərin bilmədikləri şeylər olduğunu bəyan etmişdir. Bu ayəyə istinadən insanın Allahın xəlifəsi olduğuna dair iddialar irəli sürülür. Xəlifə isə birinin olmaması, acizliyi, yaxud ölümü səbəbi ilə onun yerinə keçən şəxsdir. ((Rağib Əl-İsfahaninin Müfrədat lüğəti, خ ل ف (Xa, Lam və Fə hərfləri) bəndi. Səfvan Adnan Davudinin təhqiqi ilə, Dəməşq və Beyrut, 1412/1992.)) Elə isə insan Allaha deyil, yalnız başqa bir insana xəlifə ola bilər. Mövzu ilə əlaqədar bütün ayələr xəlifə sözünün bu mənasını qüvvətləndirir:
Ey Davud! Biz səni yer üzündə xəlifə etdik. Buna görə də insanlar arasında ədalətlə [doğru] hökm ver, öz nəfsinə uyma. Yoxsa bu səni Allahın yolundan sapdırar (Sad, 38/26).
Çünki Davud özündən əvvəl o torpaqlarda hakim olan Talutun yerinə keçmişdi. Bu mövzuyla, yəni, xəlifə məsələsi ilə əlaqədar bütün ayələr ancaq insanların bir-birinə xəlifə olduqlarını bildirir. ((Xələf kökündən törəyib eyni mənanı verən kəlmələri aşağıdakı ayələrdə görmək mümkündür:
Bəqərə, 2/30, 66; Ali-İmran, 3/170; Nisa, 4/9; Ənam, 6/133, 165; Əraf, 7/69, 74, 129, 169; Yunus, 10/14, 73; Hud, 11/57; Rəd, 13/11; İsra, 17/76; Məryəm, 19/59; Nur, 24/55; Nəml, 27/62; Fatir, 35/39; Sad, 38/26. Ümumilikdə 20 ayə.)) Bu ayələrdən ikisi belədir:
Qövmü Nuhu yenə təkzib etdi. Biz də Nuhu və gəmidə onunla birlikdə olanları xilas etdik. Onları xəlifə etdik. Ayələrimizi təkzib edənləri isə suda batırıb boğduq. Gör [əzabla] qorxudulanların sonu necə oldu (Yunus, 10/73)!
[Musaya inananlar] dedilər: “Biz sən bizə peyğəmbər olaraq gəlməmişdən əvvəl də, gəldikdən sonra da əziyyət çəkdik”. [Musa onlara belə] cavab verdi: “Bəlkə də, Rəbbiniz düşməninizi yox edib, sizi yer üzündə xəlifə [varis] edəcək. Sonra da sizin nə etdiyinizə baxacaq” (Əraf, 7/129).
Bir dəfə bir alimlə belə bir söhbətimiz oldu. Mən ondan soruşdum ki, insan Allahın vəkili ola bilərmi? Alim mənə belə cavab verdi:
– Xeyr, Allah peyğəmbərini vəkil etməyib. Heç bizi edərmi? Allah peyğəmbərinə: “Əgər Allah istəsəydi, onlar şərik qoşub, müşrik olmazdılar. Biz səni onların üstündə qoruyucu qoymamışıq və sən onların vəkili də deyilsən!” (Ənam, 6/107); və “Sən sadəcə olaraq [müşrik və kafirləri Allahın əzabı ilə] qorxudan [bu barədə xəbərdarlıq edən] bir peyğəmbərsən. Allah isə hər şeyə vəkildir!” (Hud, 11/12), – deyə buyurub.
Mən alimdən yenə soruşdum:
– İnsan Allahın xəlifəsi ola bilərmi?
Alim cavab verdi:
– Bəli, ola bilər. Çünki Allah mələklərə: “Mən yer üzündə bir xəlifə yaradacağam”, – deyib.
Bundan sonra mən belə bir sual verdim:
– Xəlifəlik yüksək vəzifədir, yoxsa vəkillik?
Alim mənə: “Xəlifəlik daha yüksək bir vəzifədir. Vəkil bəzi məsələlərdə bir şeyi təmsil etmək səlahiyyətinə malik olur, ancaq xəlifənin səlahiyyətləri daha geniş və çoxdur”, – deyə cavab verdi.
Mən bir sual da soruşdum:
– Allahın vəkili ola bilməyən, xəlifəsi ola bilər?
Alim sualıma sualla cavab verdi:
– Bəs o ayəni sən necə başa düşürsən?
Mən də ona belə cavab verdim:
-Qurani-Kərimdə mütləq bir ayəni şərh edən başqa bir ayə var. Allah Təala: “Əlif, Lam, Ra. Bu, elə bir kitabdır ki, onun ayələri hikmət sahibidir. Hər şeydən xəbərdar olan [Allah] tərəfindən təsbit olunub və təfsilatla izah edilib” (Hud, 11/1), – deyə buyurmuşdur. Mövzuyla əlaqədar ayələrə baxıldığı vaxt, məlum olur ki, Bəqərə surəsinin 30-cu ayəsində söhbət bir şəxsin digərinin yerinə keçməsindən və xələf-sələf sistemindən gedir. Əksinə, insan Allaha xəlifə ola bilməz. İnsanın Allaha xəlifə olması həm xəlifə sözünün mənasına ziddir, həm də çox eybəcər bir vəziyyətin meydana gəlməsinə səbəb olar. Çünki belə olan halda, mələklər «Allahın yerinə keçəcək birinin fitnə-fəsad törədən və qan tökən birisi olacağını» deməklə, əslində Allahın fitnə-fəsad törədən və qan tökən olduğunu demiş olarlar. Halbuki, Allah Təala da, mələklər də belə şeylərdən uzaqdır.
Alim belə dedi:
– Sən məni susdurdun.
TƏSBİH VƏ TƏQDİS
Mələklər: “Nə eyləsən, gözəl eylərsən, buna görə biz də sənə tabe olub, qarşında boyun əyirik”, – dedilər. Allah onlara: “Mən sizin bilmədiklərinizi bilirəm”, – deyə buyurdu.
Təsbih sözü səbh kökündən əmələ gəlib. Səbh havada, yaxud suda sürətlə axıb getmək, üzmək, ulduzların öz trayektoriyalarında hərəkət etməsi kimi mənalar verir. Hər biri göydə [öz dairəsində] üzər (Yasin, 36/40). Səbh kəlməsi bunlarla yanaşı, sürətlə qaçmaq və atın sürətlə qaçması kimi mənaları da ifadə edir. Təsbih sözü isə Allaha ibadət etməkdə tələsmək mənasında işlədilib. ((Rağib Əl-İsfahaninin Müfrədat lüğəti, س ب ح (Sin, Bə və Ha hərfləri) bəndi. Səfvan Adnan Davudinin təhqiqi ilə, Dəməşq və Beyrut, 1412/1992.))
Buradan çıxan nəticəyə görə, نسبح بحمدك – nusəbbihu bihəmdikə cümləsi «sənin həmdinin səbəbi ilə dərhal sənə qul oluruq» mənasını verir. Buna həmd sözünün tərcüməsini də əlavə edəndə, ümumi məna bu cür olur: Sən neylərsən, gözəl eylərsən. Biz də buna görə sənə boyun əyirik. ((Geniş məlumat üçün Fatihə surəsi, 1-ci ayənin şərhinə baxın.))
Təqdis kəlməsi quds (qüds) kökündən düzəldilib. Qüdsün mənası təmiz olmaqdır. Təqdis isə tərtəmiz saymaq və pak hesab etməyi bildirir. Quddüs ((Bu söz Ərəb dilində qaf hərfi ilə Quddus – قدوس olaraq yazılır və emfatik samit olan qa ilə tələffüz edilir. Ü səsinə gəlincə, Ərəb ədəbi dilində ümumiyyətlə belə bir səs yoxdur. Mən burada Quddus sözünü Azərbaycan dilinin tələffüz tərzinə uyğunlaşdırmağı münasib hesab etdim – tərcüməçinin qeydi.)) Allahın adlarından biri olub, ləkəsiz və pak deməkdir. ((Rağib Əl-İsfahaninin Müfrədat lüğəti, ق د س (Qaf, Dəl və Sin hərfləri) bəndi. Səfvan Adnan Davudinin təhqiqi ilə, Dəməşq və Beyrut, 1412/1992.)) Allahın tərtəmiz və pak olduğunu onun etdiklərinə baxıb, görə bilərik. نقدس لك – nuqaddisu ləkə – «səni təqdis edirik» cümləsini «sən ən təmizini edirsən» olaraq tərcümə etməyimizin səbəbi də məhz budur.
Materialdan istifadə edərkən mənbə göstərilməlidir. Müsəlmanlar © 2004 Bütün hüquqları qorunur.
