Sual: Mənim sualım Qurani-Kərimin başa düşülməsi və izahı ilə əlaqədardır. Quranın təfsirində əsas meyarlar nədən ibarətdir? Ayələr hansı kateqoriyalara bölünür? Möhkəm ayə və mütəşabih ayə ifadələri nəyi nəzərdə tutur? Məsani, təvil və təvil etmək nə deməkdir? Quran həqiqətən də, Ərəb dilində təfsilatla izah olunubmu? Bir sözlə, Quranı tamamilə başa düşmək və təfsir etmək üçün hansı metodu tətbiq etmək lazımdır?
Cavab: Möhkəm, mütəşabih, məsani və təvil sözlərinin mənaları, bu sözlərin Qurandakı yeri, ayrı-ayrı ayələrin başa düşülməsi və Quranın bütövlükdə izahı, eləcə də Quranın Quran vasitəsilə şərhi barədə aşağıdakıları söyləmək mümkündür:
Allah Təala belə buyurur:
الَر كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَّدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ
Əlif, Lam, Ra. Bu elə bir kitabdır ki, ayələri möhkəm qılınmış, sonra hər şeyə hökm edən və hər şeydən xəbərdar olan Allah tərəfindən təfsilatla izah edilmişdir (Hud, 11/1).
Möhkəm sözü gücləndirilmiş, qüvvətli və hikmətli mənaları verir. Bəzi ayələrdə «belədir», yaxud «belə deyildir» kimi hökmlər var. Bu ayələr möhkəm ayələrdir və bir də bunları şərh edən ayələr vardır. Allah Təala bu ayələri bir-birinə oxşadaraq bunların birlikdə nəzərdən keçirilməsinə şərait yaradıb və nəticədə ayələrin arasında qarşılıqlı münasibət şəbəkəsi yaranıb. Bu fikri aşağıdakı ayə xüsusilə vurğulayır:
اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَاني
Allah sözün ən gözəlini bir-birinə bənzəyən [mütəşabih] ikiliklər halında və bir kitab şəklində nazil etdi (Zumər, 39/23).
Mütəşabih sözü iki şey arasındakı oxşarlığı ifadə edir. Mütəşabih ayələr bir-birinə bənzəyən ayələrdir. İkiliklər olaraq tərcümə edilən مثاني (məsani) sözü Ərəb dilində ikilik məfhumunu bildirən مثنى sözünün cəm formasıdır. Bu isə bir ayənin bir neçə ayə ilə bənzərlik daşıdığını və qarşılıqlı əlaqədə olduğunu göstərir. Bu əlaqə onları izah etməyə imkan yaradır. ((Bəqərə surəsinin 93-cü ayəsinin şərhinə nəzər yetirəndə əsa sözünün düzgün mənasının məhz bu yolla müəyyən edildiyini görmək olar.))
Bir-birinə bənzəyən ayələri tapıb üzə çıxardanlar alimlərdir. Onların arasında Ərəb dilini mütləq bilənlər olmalıdır. Allah Təala belə buyurur:
كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِّقَوْمٍ يَعْلَمُونَ
Bu, bilən bir qövm üçün ayələri Ərəb dilində müfəssəl izah edilmiş bir kitabdır (Fussilət, 41/3).
Bu mövzunu geniş bir şəkildə izah edən ayə belədir:
هُوَالَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَه مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ
Sənə bu kitabı endirən Odur. Onun bir qismi möhkəm ayələrdir. Onlar kitabın əsasıdır. Digərləri isə bunlarla oxşardır [mütəşabihdir]. Qəlblərində əyrilik olanlar fitnə-fəsad salmaq və ona öz istədikləri kimi məna vermək məqsədi ilə mütəşabih olana uyarlar. Halbuki, onun izahını Allahdan başqa heç kim bilməz. Dərin elmi olanlar isə: “Biz onlara iman etdik, onların hamısı Rəbbimizdəndir”,- deyərlər. Belə düşünənlər ancaq həqiqi ağıl sahibləridir (Ali-İmran, 3/7).
Halbuki, onun izahını Allahdan başqa heç kim bilməz. Burada onun = ﻫ (III şəxs tək) əvəzliyi (ما تشابه منه) cümləsindəki (ما)-nı göstərir və əsl məna budur: Halbuki, mütəşabihin təvilini Allahdan başqa heç kəs bilməz. Təvil isə bir şeyi onun həqiqi qayəsinə yönəltməkdir. ((رد الشيئ إلى الغاية المرادة منهRağib Əl-İsfahaninin Müfrədat lüğəti, ﺃﻮﻞ (Əlif, Vav və Lam hərfləri) bəndi. Səfvan Adnan Davudinin təhqiqi ilə, Dəməşq və Beyrut, 1412/1992.))
Mütəşabihin qayəsi möhkəmdir. Araya oxşarlıq yerləşdirib, onu möhkəm ayəyə çevirən Allah Təaladır.
Təvil məsələsi Quranda misallar verilərək şərh edilib. Bununla əlaqədar ayələrdən biri budur:
سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا
Dözə bilmədiyin şeylərin təvilini [əsl mənasını, necə başa düşmək lazım gəldiyini] sənə bildirəcəyəm (Kəhf, 18/78).
Musa peyğəmbər Xızırla ((Quranda Xızırın adı çəkilmir. Hədislərdə isə bu şəxsin Xızır olması haqqında məlumat vardır. Baxın: Buxari, Elm, 44.)) səfərə çıxmış və onun bəzi davranışlarına dözə bilməmişdi. Çünki Xızır əvvəlcə mindikləri gəmini deşmiş, sonra bir oğlan uşağını öldürmüş, bunlardan sonra onları qonaq kimi qəbul etmək istəməyən bir qəsəbədə uçub-dağılmaq ərəfəsində olan bir divarı yenidən hörüb dikəltmişdi. Bir-birindən ayrılmaq qərarına gələndə Xızır: “Sənin tab gətirə bilmədiyin bu işlərin təvilini sənə xəbər verəcəyəm!”,- deyib bunları əlavə etmişdi:
“Gəmi dənizdə işləyən və başqa işləri olmayan bir neçə nəfərin idi, mən onu qüsurlu hala gətirmək istədim. Çünki onların arxasında onları təqib edən və yaxşı işləyən gəmiləri zorla əllərindən alan bir hökmdar vardı.
Oğlana gəlincə, onun ata-anası iman gətirmiş insanlar idilər. Oğlanın onları başdan çıxartmasından və onları kafir olmağa vadar etməyindən qorxduq. Beləliklə, Rəbbindən onlara o uşaqdan daha təmiz və onlara çox mərhəmət edən bir övlad bəxş etməyini dilədik.
Divar isə o qəsəbədə yaşayan iki yetim uşağın idi və altında onların bir xəzinəsi vardı. Uşaqların atası əməlisaleh bir adam olmuşdu. Rəbbin onların həddi-büluğa çatmağını və öz xəzinələrini çıxartmağını istədi. Mən bütün bunları öz-özümə etmədim. Sənin dözə bilmədiyin şeylərin təvili budur” (Kəhf, 18/65-82)!
Hər hadisənin təvili, yəni, əsl mahiyyəti göstərilən kimi Musa əleyhissəlam-ın bütün təəccüb və heyrəti keçib getmişdi.
Yuxu yozmağa da təvil deyilir. Çünki yuxunun məğzi real həyatdakı hadisələrlə əlaqədar olan əlamətləri tapmaqdır. Yusuf peyğəmbər zindanda ikən padşah belə demişdi:
“Mən yuxuda yeddi arıq inəyin yeddi kök inəyi yediyini, yeddi yaşıl sünbül və bir o qədər də quru sünbül gördüm. Ey əyanlar, əgər yuxu yoza bilirsinizsə, mənim yuxumu doğru-dürüst yozun!”.
Onlar belə dedilər: “Bunlar qarışıq yuxulardır, biz belə yuxuların təvilini bilmirik”.
Yusuf ilə birlikdə zindanda ikən oradan xilas olan iki nəfərdən biri xeyli vaxtdan sonra Yusufu xatırladı və belə dedi: “Mən onun yerini sizə göstərəcəyəm, mənə bir az möhlət verin!”.
Sonra Yusuf əleyhissəlam-ın yanına gəldi. O da yuxunu yozub: “Yeddi il müntəzəm surətdə əkin-biçinlə məşğul olun. Yediyiniz bir miqdar istisna olmaqla, məhsulun qalan hissəsini sünbüldə saxlayın. Sonra yeddi il qıtlıq olacaq. Bu vaxt əvvəlcədən topladığınızı yeyər və ancaq bir qismini toxumluq saxlayarsınız. Bunun ardınca bərəkətli bir il gələcək, o vaxt da sıxıb sağarsınız” , – dedi (Yusuf, 12/43-49).
Yuxu yozmağı bacarmaq üçün gündəlik həyatdakı bir hadisənin yuxuda hansı simvola oxşadığını bilmək lazımdır. Bu əlaqəni qura bilməyənlər yuxu yoza bilməzlər.
Məlumdur ki, təvildə bir əsas mövzu, bir də onun şərhi var. Xızır əhvalatında əsas məsələ Musa əleyhissəlamın bu hadisələrin arxa planını bilməməyidir. Baş verən hadisələr onların izahı idi və Musa əleyhissəlam əsas mövzunu başa düşən kimi bütün şərhləri anladı. Bir hədisdə rəvayət edildiyinə görə, Xızır ona belə demişdi:
“Ya Musa, sən mənimlə birlikdə qalmağa tab gətirə bilməzsən. Mən Allahın mənə öyrətdiyi elə bir elm bilirəm ki, sən onu bilməzsən. Sən də Allahın sənə verdiyi elə bir elmi bilirsən ki, mən onu bilmərəm”. ((Buxari, Elm, 44.))
Əsas mövzuyla rabitə qurmadan bir hadisəyə istinad edib, qərara gəlmək olmaz. Yuxarıdakı işləri nümunə götürüb, valideynlərinə əziyyət verəcəyi üçün bir uşağı öldürmək düzgün deyil. Yaxud da başqası gəlib əlindən alacaq deyə heç kimin əmlakına zərər vurmaq olmaz. Bu cür rəftar insanlar arasındakı rahatlıq və etibarı məhv edər.
Padşahın gördüyü yuxu da gələcəkdə baş verməsi gözlənilən əsas hadisələrin izahı idi. Onun adamları güman edilən əsas hadisələrlə əlaqə qura bilmədiklərinə görə bu yuxunun qarma-qarışıq bir yuxu olduğunu demişdilər. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, təvil yozumu əsas mövzu ilə əlaqələndirib bir nəticə çıxartmaqdır.
Yuxarıda qeyd edilən iki hadisədə olduğu kimi, Ali-İmran surəsinin 7-ci ayəsində də təvil sözü əsas ayəyə deyil, şərhə aid edilmiş və: “Halbuki, onun təvilini Allahdan başqa heç kəs bilməz”, – deyilmişdir. Burada başlıca ayə kitabın əsası olan möhkəm ayədir. Mütəşabih ayəni təvil edən, yəni, onu əsas ayə ilə əlaqələndirən Allahdır. Bunu ondan başqa heç kim bacarmaz. Bu məsələ aşağıdakı ayələrin məzmun və tələbinə də uyğundur:
Ey elçi! Biz sənə Quran oxuduğumuz zaman onun oxunmasını izlə. Sonra onu izah etmək bizim işimizdir (Qiyamət, 75/18-19).
Allah Təala bu ayələri bir-birinə oxşadaraq bizim onları düzgün şərh etməyimizə imkan yaradıb. Əgər Quran ayələri onların bir-birinə bənzəməsi faktoru nəzərə alınmadan təvil edilsə, bu təvil Allahın deyil, bizim şərhimiz olar. Bu isə bizə xətalı nəticələr verər. Bunu bilə-bilə – qəsdən edənlər doğru yoldan çıxırlar. Bu mövzuyla əlaqədar olaraq Ali-İmran surəsinin 7-ci ayəsində belə deyilir:
Qəlblərində əyrilik olanlar fitnə-fəsad salmaq və öz istədikləri kimi məna vermək məqsədi ilə mütəşabih olana uyarlar.
Dindən sui-istifadə edib, insanları başdan çıxartmaq istəyənlər üçün ən kəsə yol ayələrin bir-biri ilə əlaqəsini kəsməkdir. Onlar bunun üçün bəzi ayələrə göz yumurlar. Allah Təala bu barədə belə buyurur:
“Endirdiyimiz açıq-aşkar ayələri və əsas yolu o kitabda insanlara izah etdiyimiz halda, onları gizlədənlər… Allah onları lənətləyəcək! Budur, Allah onları lənətləyir! Bütün lənət edə bilənlər də onlara lənət oxuyacaq!
Tövbə edib, özünü doğruldanlardan başqa! Mən onların tövbəsini qəbul edərəm. Mən tövbələri qəbul edənəm, mərhəmət sahibiyəm” (Bəqərə, 2/159-160)!
Bu barədə Quranda yəhudilərlə əlaqədar bir misal var. Allah Təala belə buyurur:
“Ey yəhudilər! Siz indi elə bir vəziyyətdəsiniz ki, bir-birinizi öldürürsünüz. Sizin özünüzdən olan bir dəstə insanı yurd-yuvalarından çıxardırsınız. Onlara qarşı edilən pislik və bəslənən düşmənliyi dəstəkləyirsiniz. Əsir düşüb qabağınıza çıxsalar, fidyə ((Fidyə sözünün bir neçə mənası vardır. Burada aşağıdakı mənada işlədilmişdir:
Bir kimsənin əsirlikdən, yaxud məruz qaldığı bir təhlükə və bəladan xilas olmaq üçün özü və ya başqası tərəfindən verilən pul və ya əşya – tərcüməçinin qeydi.)) verib onları azad edirsiniz. Halbuki, onları sürgünə göndərmək sizə haram edilmişdi. İndi siz o kitabın bir qisminə inanıb, digər qismini inkar edirsiniz? Sizdən bunu edənlərin cəzası nədir? Bu həyatda pərişanlıqdan başqa bir şeymi? Belələri Qiyamət günündə ən şiddətli əzaba düçar olacaqlar. Allah sizin nə etdiyinizdən bixəbər deyildir” (Bəqərə, 2/85)!
Ali-İmran surəsinin 7-ci ayəsi belə davam edir:
Dərin elmi olanlar isə: “Biz onlara iman etdik, onların hamısı Rəbbimizdəndir”, – deyərlər.
Yəni, Allah ayələri möhkəm və mütəşabih olmaqla iki yerə ayırmış, aralarında əlaqə qurmuş və o əlaqəni bizə göstərmişdir. Əslində biz ayələri təvil etməyə deyil, başa düşməyə çalışırıq.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz ayələr arasındakı əlaqə şəbəkəsi bu günə qədər müşahidə edilməyib. Bunun təbii nəticəsi olaraq möhkəm, mütəşabih, məsani və təvil qavramlarına müxtəlif mənalar verilib. Buna görə də bəzi ayələr şərhsiz qalıb və bir çox ayə xətalı şəkildə təvil edilib. Bu cür səhvlər bir çox şəriət məsələsini çətinlik və narahatlıq mənbəyi halına gətirib. Boşanma, evlilik, vəlayət və faiz [riba] məsələləri bütün bunlara misal göstərilə bilər. Şərhsiz qalan ayələrə isə «eşitdik və üsyan etdik» ayəsi ilə «ərləri barışmaq istəsələr, onlara iddə [gözləmə] müddəti içində geri qayıtmağa daha çox haqlıdırlar» ayələrini misal göstərmək olar.
Bəzi insanlar qeyd etdiyimiz problemin xətalı təvillərdən deyil, məhz Qurandan irəli gəldiyini zənn edərək problemə tarixi nəzər yetirməklə onun həll edilməsinin mümkün olduğunu fikirləşirlər. Bəziləri də Quranı dini-əxlaqi münasibətlər sahəsi ilə məhdudlaşdırmaq lazım gəldiyini bildirirlər. Məsələyə bu cür münasibət həm xətalı şərhləri çoxaldır, həm də bəzi ayələrin nəzərə alınmaması və onların ancaq tarixdə qaldığını (anaxronizm) zənn etmək kimi ağır nəticələrə gətirib çıxardır. Yuxarıdakı ayələrin meydana gətirdiyi metod isə mahiyyət etibarı ilə bütün bunlara ziddir.
Qeyd edək ki, bu kimi məsələlərlə əlaqədar olaraq saytımızın “Quran”, “Quran Araşdırmaları” və “Müxtəlif Məsələlər” kimi bölmələrində ətraflı məlumat əldə edə bilərsiniz.
QEYD: Bu yazının hazırlanmasında əsas etibarilə ilahiyyat elmləri doktoru, professor (İstanbul Universiteti, Türkiyə) Abdulaziz Bayındırın Qurani-Kərimin İzahlı Tərcüməsi: Fatihə və Bəqərə Surələri, Şərhlər adlı əsərindən (Azərbaycan dilinə çevirib uyğunlaşdıran Bəylərov Fəqani, Bakı, Təknur nəşriyyatı, 2004-cü il) istifadə edilmişdir.
Saytımızın materiallarından istifadə zamanı mənbə göstərilməlidir. Müsəlmanlar © 2004 Bütün hüquqları qorunur.
