Rad surəsi

 

Bu surə 43 ayədən ibarətdir. Adını 13-cü ayədə keçən “rad” sözündən almışdır. Rad, “göy gurultusu” deməkdir.

بسم الله الرحمن الرحيم

Mərhəmətli, Rəhmli Allahın adıyla!

الٓمٓرٰ۠ تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِۜ وَالَّذ۪ٓي اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ

1. Əlif, Lam, Mim, Ra![1] Bunlar Kitabın ayələridir.[2] Rəbbindən sənə nazil olan həqiqətin ta özüdür![3] Lakin insanların çoxu inanmazlar.[4]

 

اَللّٰهُ الَّذ۪ي رَفَعَ السَّمٰوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَۜ كُلٌّ يَجْر۪ي لِاَجَلٍ مُسَمًّىۜ يُدَبِّرُ الْاَمْرَ يُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَٓاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ

2. Allah göyləri gördüyünüz hər hansı bir dirək olmadan yüksədən,[5] sonra ərşə[6]/idarəsinin başına keçən, günəşi və ayı boyun əydirəndir. Hər biri (öz orbitində) müəyyən bir müddət içərisində axıb getməkdədir.[7] Hər işi O tənzimləyir[8] Rəbbinizə qovuşacağınıza yəqinliklə inanasınız deyə, ayələri müfəssəl/təfərrüatlı şəkildə açıqlayır.[9]

 

وَهُوَ الَّذ۪ي مَدَّ الْاَرْضَ وَجَعَلَ ف۪يهَا رَوَاسِيَ وَاَنْهَارًاۜ وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ ف۪يهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي الَّيْلَ النَّهَارَۜ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ

3. O, yeri yayıb döşəyən[10], orada sabit dağlar[11] və çaylar meydana gətirən, həmçinin orada hər məhsuldan iki cüt (erkək-dişi) yaradandır.[12] (O), Gecəni gündüzün üzərinə örtər.[13] Şübhəsiz bunlarda, düşünən bir xalq üçün möhkəm ayələr/dəlillər vardır.[14]

 

وَفِي الْاَرْضِ قِطَعٌ مُتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِنْ اَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخ۪يلٌ صِنْوَانٌ وَغَيْرُ صِنْوَانٍ يُسْقٰى بِمَٓاءٍ وَاحِدٍ۠ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلٰى بَعْضٍ فِي الْاُكُلِۜ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

4. Yer üzündə bir-birinə yaxın qitələr/torpaq sahələri[15], üzüm bağları, əkinlər, çəngəlli və çəngəlsiz xurma ağaçları vardır. Hamısı eyni su ilə sulanır amma biz dad/yeyilməsi baxımından birini digərindən fərqli/üstün tuturuq. Şübhəsiz ki bunda, ağlını işlədən bir xalq üçün güçlü ayələr/dəlillər vardır.[16]

 

وَاِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ ءَاِذَا كُنَّا تُرَابًا ءَاِنَّا لَف۪ي خَلْقٍ جَد۪يدٍۜ اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْۚ وَاُو۬لٰٓئِكَ الْاَغْلَالُ ف۪ٓي اَعْنَاقِهِمْۚ وَاُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِۚ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ

5. Əgər təəccüblənəcəksənsə, əsl təəccüb ediləsi şey onların “Biz torpaq olduqdan sonra doğurdanmı yenidən yaradılacağıq?” – demələridir. Onlar, Rəbbinə qarşı göz yumanlardır. Onlar boyunlarına dəmir halqalar taxılacaq olanlardır. Onlar cəhənnəm atəşinin sakinləridir. Onlar orada həmişəlik qalacaqlar.[17]

 

وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ وَقَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلَاتُۜ وَاِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنَّاسِ عَلٰى ظُلْمِهِمْۚ وَاِنَّ رَبَّكَ لَشَد۪يدُ الْعِقَابِ

6. Bir də səndən yaxşılıqdan öncə təcili pisliyin gəlməsini istəyirlər.[18] Halbuki onlardan öncə (ibrət olacaq) necə cəzalandırma örnəkləri gəlib keçdi.[19] Şübhəsiz, Rəbbin insanların zalımlıqlarına baxmayaraq[20] onları bağışlayır. Şübhəsiz ki, Rəbbin, cəzalandırması da şiddətli olandır.[21]

 

وَيَقُولُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْلَٓا اُنْزِلَ عَلَيْهِ اٰيَةٌ مِنْ رَبِّه۪ۜ اِنَّمَٓا اَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ۟

7. Kafirlik edənlər: “Ona Rəbbindən bir ayə/möcüzə endirilməli deyildimi?” – dedilər.[22] (Ey Muhamməd!) Sən yalnız xəbərdar edənsən.[23] Hər xalqın bir yol göstərəni vardır.[24]

 

اَللّٰهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ اُنْثٰى وَمَا تَغ۪يضُ الْاَرْحَامُ وَمَا تَزْدَادُۜ وَكُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَارٍ

8. Allah hər dişinin nə daşıdığını, rəhmlərin nəyi əksiltdiyini və nəyi artırdığını bilir.[25] Hər şey Onun yanında müəyyən bir ölçü ilədir.[26]

 

عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْكَب۪يرُ الْمُتَعَالِ

9. O, qeybi/gizli olanı da şəhadəti/aşikar olanı da biləndir. Böyükdür, hər şeydən ucadır.[27]

 

سَوَٓاءٌ مِنْكُمْ مَنْ اَسَرَّ الْقَوْلَ وَمَنْ جَهَرَ بِه۪ وَمَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِالَّيْلِ وَسَارِبٌ بِالنَّهَارِ

10. İçinizdən sözü gizlədən də açığa vuran da, gecə gizlənən də gündüz gəzib dolaşan da (Onun üçün) eynidir.[28]

 

لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِه۪ يَحْفَظُونَهُ مِنْ اَمْرِ اللّٰهِۜ اِنَّ اللّٰهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتّٰى يُغَيِّرُوا مَا بِاَنْفُسِهِمْۜ وَاِذَٓا اَرَادَ اللّٰهُ بِقَوْمٍ سُٓوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُۚ وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِه۪ مِنْ وَالٍ

11. İnsanı önündən və arxasından təqib edən (mələklər) vardır. Onu Allahın əmri ilə qoruyurlar.[29] Şübhəsiz ki, bir xalq özlərində olanı dəyişdirmədikcə, Allah da o xalqda olanı dəyişdirməz. Allah bir xalqın başına bir pislik gətirmək istəyərsə[30] onun qarşısını alacaq bir maneə olmaz.[31] Onların Allah ilə aralarına girəcək bir yaxınları da olmaz.

 

هُوَ الَّذ۪ي يُر۪يكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنْشِئُ السَّحَابَ الثِّقَالَۚ

12. O, qorxu və ümid aşılamaq üçün sizə şimşəyi göstərən[32] və (yağmur yüklü) ağır buludları meydana gətirəndir.[33]

 

وَيُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِه۪ وَالْمَلٰٓئِكَةُ مِنْ خ۪يفَتِه۪ۚ وَيُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُص۪يبُ بِهَا مَنْ يَشَٓاءُ وَهُمْ يُجَادِلُونَ فِي اللّٰهِۚ وَهُوَ شَد۪يدُ الْمِحَالِۜ

13. Göy gurultusu, həmd ilə ona təsbih/boyun əyər. Mələklər də Onun qorxusundan (təsbih edərlər).[34] O, ildırımları göndərib onlarla lazım gördüyünü[35] Onlar isə Allah barəsində mübahisə edirlər. Halbuki O, cəzası çox şiddətli olandır.

 

لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّۜ وَالَّذ۪ينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ لَا يَسْتَج۪يبُونَ لَهُمْ بِشَيْءٍ اِلَّا كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ اِلَى الْمَٓاءِ لِيَبْلُغَ فَاهُ وَمَا هُوَ بِبَالِغِه۪ۜ وَمَا دُعَٓاءُ الْكَافِر۪ينَ اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ

14. Həqiqi dua yalnız Ona (Allaha) ediləndir.[36] Onların Ondan başqa çağırdıqları onlara heç bir şəkildə qarşılıq verə bilməzlər. [37] Sadəcə, ağzına su getsin deyə iki ovucunu suya uzadıb duran kimsə kimi; halbuki su, bu şəkildə onun ağzına çatmaz. Kafirlərin[38] duası da (bunun kimi) zəlalətdən başqa bir şey deyildir.[39]

 

وَلِلّٰهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَظِلَالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالْاٰصَالِ

15. Göylərdə və yerdə olanlar və onların kölgələri (uzanıb qısalaraq[40]) günorta və ikindidə[41] könüllü və məcburi olaraq Allaha səcdə edərlər/boyun əyərlər.[42]

 

قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِۜ قُلِ اللّٰهُۜ قُلْ اَفَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِه۪ٓ اَوْلِيَٓاءَ لَا يَمْلِكُونَ لِاَنْفُسِهِمْ نَفْعًا وَلَا ضَرًّاۜ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْاَعْمٰى وَالْبَص۪يرُۙ اَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُۚ اَمْ جَعَلُوا لِلّٰهِ شُرَكَٓاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِه۪ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْۜ قُلِ اللّٰهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ

16. Onlara: “Göylərin və yerin Rəbbi kimdir?” – deyə (soruş). De ki; Allahdır.[43] Yenə de ki: Özlərinə nə bir fayda və nə də bir zərər yetirməyə gücləri çatmayan vəliləri/himayədarları Allah ilə aranızamı qoydunuz?”[44] De ki: “Heç kor ilə görən bir olarmı? Ya da qaranlıqlarla aydınlıq bir olarmı?”[45] Yoxsa onlar, Allaha Onun yaratdığı kimi yarada bilən, Allahın yaratdıqları ilə oxşarlığı olan birilərini görüb onlarımı Allaha şərik qoşdular?[46] Onlara de ki: “Allah hər şeyin yaradıcısıdır. O təkdir, hər şeyi əmri altına almışdır.”[47]

 

اَنْزَلَ مِنَ السَّمَٓاءِ مَٓاءً فَسَالَتْ اَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَابِيًاۜ وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَٓاءَ حِلْيَةٍ اَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُۜ كَذٰلِكَ يَضْرِبُ اللّٰهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَۜ فَاَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَٓاءًۚ وَاَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْاَرْضِۜ كَذٰلِكَ يَضْرِبُ اللّٰهُ الْاَمْثَالَۜ

17. Allah göydən su endirmiş, vadilər də öz tutumlarına görə dolmuş, sonra sel olub daşmışdır. Əmələ gələn sel, üstə çıxan köpüyü aparmış. İnsanların bəzək əşyası və ya istifadə edəcək bir şey düzəltmək məqsədi ilə odda əritdikləri şeylər üzərində də buna bənzər köpük olur. Allah, haqq ilə batılı ayırd etmək üçün belə misallar çəkir. Köpüyə gəlincə, (içi boş olduğu üçün) uçub gedər. İnsanlara faydalı olan şeylər isə yerdə qalır.[48] Allah bax belə misallar çəkir.[49]

 

لِلَّذ۪ينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنٰىۜ وَالَّذ۪ينَ لَمْ يَسْتَج۪يبُوا لَهُ لَوْ اَنَّ لَهُمْ مَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِه۪ۜ اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ سُٓوءُ الْحِسَابِۙ وَمَأْوٰيهُمْ جَهَنَّمُۜ وَبِئْسَ الْمِهَادُ۟

18. Rəbbinin dəvətini qəbul edənlər üçün ən gözəl mükafat vardır.[50] Onun dəvətini qəbul etməyənlər isə yer üzündəki hər şey və onunla bərabər bir o qədəri də onların olsa, şübhəsiz onu (əzabdan xilas olmaları üçün) fidyə olaraq verərdilər.[51] Onları çox pis bir haqq-hesab gözləyir. Onların qalacaqları yer cəhənnəmdir. Orası necə də pis bir yerdir!

 

اَفَمَنْ يَعْلَمُ اَنَّمَٓا اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ اَعْمٰىۜ اِنَّمَا يَتَذَكَّرُ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِۙ

19. Rəbbindən sənə nazil edilənin haqq olduğunu bilən biri, ona qarşı korluq edən kimsə kimi olarmı?[52] Yalnız ağlısəlim/sağlam düşüncə sahibləri[53] zikirdən/doğru bilikdən yararlanırlar.[54]

 

اَلَّذ۪ينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللّٰهِ وَلَا يَنْقُضُونَ الْم۪يثَاقَۙ

20. Onlar Allaha verdikləri əhdi yerinə yetirən və o sözdən[55] dönməyən şəxslərdir.

 

وَالَّذ۪ينَ يَصِلُونَ مَٓا اَمَرَ اللّٰهُ بِه۪ٓ اَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُٓوءَ الْحِسَابِۜ

21. Onlar, Allahın bağlanması istədiyi şeyə bağlananlar[56], Rəbbindən çəkinən və (axirətdəki) haqq-hesabının pis olmasından qorxanlardır.[57]

 

وَالَّذ۪ينَ صَبَرُوا ابْتِغَٓاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً وَيَدْرَؤُ۫نَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِۙ

22. Bir də onlar, Rəbbinin hörmətini qazanmaq üçün səbr edən/dirayətli olan[58], namazı layiqincə qılan və özlərinə verdiyimiz ruzidən gizli-açıq infaq edən/xeyrə xərcləyən və pisliyi yaxşılıqla dəf edən kimsələrdir.[59] (Dünya) yurdunun gözəl aqibəti məhz onlarındır.

 

جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ اٰبَٓائِهِمْ وَاَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالْمَلٰٓئِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بَابٍۚ

23. (Bu aqibət də) Adn cənnətləridir[60]. Onlar oraya atalarından, zövcələrindən və zürriyyətlərindən xeyirxah olanları[61] ilə birlikdə daxil olacaqlar. Mələklər də hər qapıdan yanlarına girəcəklər.

 

سَلَامٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِۜ

24. “Səbr etdiyinizə görə sizə salam olsun! (Dünya) yurdunun aqibəti nə gözəldir![62]

 

وَالَّذ۪ينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ م۪يثَاقِه۪ وَيَقْطَعُونَ مَٓا اَمَرَ اللّٰهُ بِه۪ٓ اَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْاَرْضِۙ اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُٓوءُ الدَّارِ

25. Allaha verdikləri sözdən sonra əhdlərini pozan, Allahın əmr etdiyi bağı qoparan və yer üzündə fitnə-fəsad çıxaran kəslər, bax onlar lənətə düçar olurlar və məhz onlar üçün pis bir yurd vardır. [63]

 

اَللّٰهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَٓاءُ وَيَقْدِرُۜ وَفَرِحُوا بِالْحَيٰوةِ الدُّنْيَاۜ وَمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا فِي الْاٰخِرَةِ اِلَّا مَتَاعٌ۟

26. Allah, lazım bildiyi kimsənin[64] ruzisini genişlədir də daraldır da.[65] Onlar isə dünya həyatı ilə sevinirlər.[66] Halbuki dünya həyatı axirətin yanında keçici bir faydalanmadan başqa bir şey deyildir.[67]

 

 وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّ اللّهَ يُضِلُّ مَن يَشَاء وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنَابَ

27. Kafirlik edənlər: “Ona (Muhəmmədə) Rəbbindən bir ayə/möcüzə nazil olmalı deyildimi?” – deyirlər.[68] De ki: “Əlbəttə Allah, lazım bildiyi (sapıqlıq işləyən) kimsəyi sapıq sayar, Özünə yönələni də yoluna qəbul edər.[69]

 

  الَّذِينَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ

28. Onlar, inanıb güvənənlər və qəlbləri Allahın zikri/Kitabı ilə[70] hüzur tapanlardır.[71] Bilin ki, qəlblər yalnız Allahın zikri ilə hüzur tapar.

 

 اَلَّذٖينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبٰى لَهُمْ وَحُسْنُ مَاٰبٍ

29. İnanıb güvənən və xeyirxah işlər görənlərin xoş halına! Onlar üçün gözəl bir sığınacaq vardır.[72]

 

كَذٰلِكَ اَرْسَلْنَاكَ فٖى اُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهَا اُمَمٌ لِتَتْلُوَا عَلَيْهِمُ الَّذٖى اَوْحَيْنَا اِلَيْكَ وَهُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمٰـنِ قُلْ هُوَ رَبّٖى لَا اِلٰهَ اِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَاِلَيْهِ مَتَابِ

30. Beləliklə səni, özlərindən öncə neçə-neçə ümmətlərin gəlib keçdiyi bir ümmətə/cəmiyyətə elçi göndərdik[73] ki, sənə vəhy etdiyimizi onlara bağlamları ilə birlikdə oxuyasan.[74] Onlar isə Rəhmana[75] qarşı nankorluq edirlər.[76] De ki: “O, mənim Rəbbimdir. Ondan başqa ilah yoxdur.[77] Mən yalnız Ona təvəkkül etdim/ güvənib dayandım. Dönüşüm də yalnız Onadır!”[78]

 

وَلَوْ اَنَّ قُرْاٰنًا سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ اَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْاَرْضُ اَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتٰى بَلْ لِلّٰهِ الْاَمْرُ جَمٖيعًا اَفَلَمْ يَایْپَسِ الَّذٖينَ اٰمَنُوا اَنْ لَوْ يَشَاءُ اللّٰهُ لَهَدَى النَّاسَ جَمٖيعًا وَلَا يَزَالُ الَّذٖينَ كَفَرُوا تُصٖيبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةٌ اَوْ تَحُلُّ قَرٖيبًا مِنْ دَارِهِمْ حَتّٰى يَاْتِىَ وَعْدُ اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ لَا يُخْلِفُ الْمٖيعَادَ

31. Əgər Quranla dağlar yeridilsəydi və ya yer parçalansaydı ya da ölülər onunla danışacaq bir kitab olsaydı (o, yenə bu Quran olardı fəqət onlar yenə də inanmazdı).[79] Xeyr! Bütün işlər Allaha aiddir (hər şeyə O qərar verir).[80] İnanıb güvənənlər anlamadılarmı ki, seçim Allahın əlində olsaydı bütün insanları yola gətirirdi.[81] Kafirlik edənlərin başlarına məharətlə gördükləri işlər səbəbiylə fəlakət gəlməyə davam edər və ya fəlakət, yurdlarının yaxınına enər.[82] Bu, Allahın vədi gələnə qədər davam edər. Şübhəsiz, Allah vədindən əsla dönməz.

 

وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِكَ فَاَمْلَيْتُ لِلَّذٖينَ كَفَرُوا ثُمَّ اَخَذتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ عِقَابِ

32. (Ey Muhəmməd!) Səndən əvvəlki elçilərə də istehza edilmişdi.[83] Mən kafirlik edənlər/görməzlikdən gələnlər möhlət verdim. Sonra da onları yaxaladım. Cəzalandırmağım necə imiş (gördülər).[84]

 

اَفَمَنْ هُوَ قَائِمٌ عَلٰى كُلِّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَجَعَلُوا لِلّٰهِ شُرَكَاءَ قُلْ سَمُّوهُمْ اَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِى الْاَرْضِ اَمْ بِظَاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ بَلْ زُيِّنَ لِلَّذٖينَ كَفَرُوا مَكْرُهُمْ وَصُدُّوا عَنِ السَّبٖيلِ وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ

33. Hər kəsin qazandığına nəzarət edənmi (başqalarıyla bir olacaq)? Onlar tutdular Allaha şərik varlıqlar ortaya çıxardılar.[85] De ki: “Söyləyin görüm onların xüsusiyyətlərini”[86] Yoxsa siz Allaha yer üzündə bilmədiyi bir şeyimi xəbər verirsiniz[87] ya da boş sözlər sərf edirsiniz? Əslində kafirlik edənlərin/görməzlikdən gələnlərin qurduqları planlar özlərinə süslü göstərildi və Onun yolundan üz döndərdilər. Allahın dəlalətdə gördüyünü heç kim yola gətirə bilməz.[88]

 

لَّهُمْ عَذَابٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَعَذَابُ الآخِرَةِ أَشَقُّ وَمَا لَهُم مِّنَ اللّهِ مِن وَاقٍ

34. Onlar üçün dünya həyatında bir əzab vardır. Axirətdəki əzab isə əlbəttə daha məşəqqətli olacaqdır.[89] Onları Allahdan (Onun əzabından) hç kim qoruya bilməz.

 

مَّثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ أُكُلُهَا دَآئِمٌ وِظِلُّهَا تِلْكَ عُقْبَى الَّذِينَ اتَّقَواْ وَّعُقْبَى الْكَافِرِينَ النَّارُ

35. Müttəqilərə/pisliklərdən qorunanlara vəd edilən cənnət belədir:[90] “Onun içindən çaylar axar, yeyəcəkləri və kölgələri daimidir/bitib-tükənməzdir.[91] Bu, müttəqilərin/pisliklərdən qorunanların aqibətidir.[92] Kafirlərin aqibəti isə atəşdir.

 

وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَفْرَحُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمِنَ الأَحْزَابِ مَن يُنكِرُ بَعْضَهُ قُلْ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللّهَ وَلا أُشْرِكَ بِهِ إِلَيْهِ أَدْعُو وَإِلَيْهِ مَآبِ

36. Kitab verdiyimiz kimsələr sənə endirilənlə sevinirlər. Onun bir qismini inkar edən bəzi qruplar da vardır.[93] De ki: !Mən yalnız, Allaha qulluq etmək və Ona şərik qoşmamaqla əmr olundum.[94] Mən yalnız Ona çağırıram, qalacağım yer də yalnız Onun huzurudur.[95]

 

وَكَذَلِكَ أَنزَلْنَاهُ حُكْمًا عَرَبِيًّا وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءهُم بَعْدَ مَا جَاءكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللّهِ مِن وَلِيٍّ وَلاَ وَاقٍ

37. Beləcə (əvvəlki ümmətlərə öz dilləri ilə endirdiyimiz kimi sənə də)[96] Quranı ərəbcə[97] hökmlər şəklində endirdik. Bu elm sənə gəldikdən sonra onların arzularına tabe olarsan, Allahdan səni himayə edən nə də qoruyan olmaz.[98]

 

وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ

38. Biz səndən əvvəl də elçilər göndərdik. Onlara zövcələr və övladlar verdik. Heç bir elçinin Allahdan icazəsi olmadan bir ayə/möcüzə gətirməsi mümkün deyildir.[99] Hər əcəlin[100] yazılı bir qeydi vardır.

 

يَمْحُو اللّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ

39. Allah (qeydlərdən) seçdiyini silər və ya sabit saxlayar. Ana kitab (Lövhi Məhfuz) Onun yanındadır.[101]

 

وَإِن مَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلاَغُ وَعَلَيْنَا الْحِسَابُ

40. Onlara vəd etdiyimiz şeyin bir qismini sənə göstərsək də (göstərməyib) səni vəfat etdirsək də[102] sənə düşən, ancaq təbliğdir.[103] Haqq-hesaba çəkmək isə bizə aiddir.[104]

 

اَوَلَمْ يَرَوْا اَنَّا نَاْتِى الْاَرْضَ نَنْقُصُهَا مِنْ اَطْرَافِهَا وَاللّٰهُ يَحْكُمُ لَا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهٖ وَهُوَ سَرٖيعُ الْحِسَابِ

41. Onlar görmürlərmi ki yurdlarına gəlib, onu parça-parça əllərindən alırıq.[105] Hökmü Allah verir. Heç kim Onun hökmünü dəf edə bilməz.[106] O, haqq-hesaba tez çəkəndir.

 

وَقَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَلِلّهِ الْمَكْرُ جَمِيعًا يَعْلَمُ مَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ وَسَيَعْلَمُ الْكُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَى الدَّارِ

42. Onlardan əvvəlkilər də planlar qurdular. Halbuki bütün planlar Allahın nəzarətindədir.[107] O, kimin nə qazandığını bilir.[108] Kafirlər/Görməzdən gələnlər, axirət yurdunun kimin olacağını yaxında biləcəklər.

 

وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفَى بِاللّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ

43. Kafirlik edənlər: “Sən (Allah tərəfindən) göndərilmiş bir elçi deyilsən!” – deyirlər. Sən də de ki: “Mənimlə sizin aranıda şahid olaraq Allahın[109] və bir də kitabı bilənlərin şahid olması yetər.[110]

 

[1] Bunlara “hurufu muqatta”, yəni tək-tək oxunan hərflər deyilir. Bunların Nəbimizdən soruşulmaması, onların bilinən bir mənası olduğunu göstərir. Yoxsa müşriklər bunu dillərinə dolayar, Nəbimizi hər zaman rahatsız edərdilər. Bu hərflərlə əlaqəli suallar, İslamın Ərəbistan yarımadası xaricinə yayılmasından sonra başlamışdır. Türkcədə belə bir ifadə tərzi yoxdur.

[2] Hicr 15/1.

[3] Ənam 6/66; Rad 13/19.

[4] Yusuf 20/103.

[5] Loğman 31/10.

[6] Ərş, üst idarə məqamını göstərən məcaz ifadədir (Yusuf 12/100; Nəml 27/23). Türk dilində onun yerinə padişahlar üçün “taxt”, digər idarəçilər üçün “qoltuq” kəlməsi işlədilir. Bilavasitə “Allah ərşə istiva etdi” sözü də kainatın idarəsinin Allahın əlində olduğunu ifadə edər (Əraf 7/54; Yunus 10/3; Tə-ha 20/5; Furqan 25/59; Səcdə 32/4; Hədid 57/4).

[7] Loğman 31/29; Fatır 35/13; Yunus 10/38-40; Zümər 39/5).

[8] Yunus 10/3; Səcdə 32/5

[9] Ayələri yalnız Allahın açıqladığı ilə əlaqəli baxın: Ali İmran 3/7; Hud 11/1-2; Füssilət 41/3.

[10] “Yeri yayıb döşəməsi”, yer üzünün yaradılışının başlanğıcı olan patlamadan (Ənbiya 21/30) son halını almasına qədər (Bəqərə 2/22) qədər keçirdiyi müddətin aşamalarından birini ifadə edər.

[11] “Revasi (رواسي) kəlməsi 9 dəfə keçməkdədir. Kəlmə Nəhl 16/15, Ənbiya 21/31, Loğman 31/10 ayələrində “gedib-gəlmək, sallanma, sarsılma” anlamlarına gələn “meyd (ميد)” kökündən bir feil ilə birlikdə keçmişdir. Bu ayələrdə, insanları sarsacaq olan yer üzüdür. Dağların varlığı insanları bu sarsıntı əsnasında qorumaq, daha güvənli bir yerləşim yeri meydana gətirmək üçündür. Ayələrdə dağların yeri sabitləməsindən bəhs edilməməkdədir. Dağların özlərinin yer üzündəki sabitliyinə vurgu vardır.

[12] Zariyat 51/49.

[13] Əraf 7/54; Zümər 39/5.

[14] Casiyə 45/3-5.

[15] Torpaq anlamı verdiyimiz kəlmənin Ərəbcəsi qıtadır. Bu ifadə “bir-birinə qonşu qitələr” şəklində də tərcümə edilə bilər.

[16] Ənam 6/99, 141, Nəhl 16/11, Möminun 23/19, Yasin 36/33-36, Zümər 39/21, Kaf 50/9-11.

[17] İsra 17/49, Möminun 23/82, Səcdə 32/10, Saffat 37/16-17, Kaf 50/2-3, 15. Naziat 79/10–12.

[18] Onların təəccüb ediləcək bir başqa yönü də Muhəmməd əleyhissəlama inanıb yaxşılığa qovuşmaq yerinə əzabın başlarına gəlməsini istəmələridir (Ənam 6/57-58, Həcc 22/47; Ənkəbud 29/53-54).

[19] Nur 24/34; Nəml 27/45-46.

[20] Nəhl 16/61; Kəhf 18/58; Fatır 35/45.

[21] Şiddətli, ayədəki (شديد) ‘şədidin qarşılığıdır. Şədid, “güçlü bağla bağlı” anlamındadır. Allah, verəcəyi cəzanı bəndəsinin günahına bağlamışdır (Ənam 6/160).

[22] Yunus 10/20, Hud 11/12, Rad 13/27, İsra 17/90–93, Furqan 25/7–8, Ənkəbud 29/50-51.

[23] Sad 38/65, Naziat 79/45.

[24] Əraf 7/181, Yunus 10/47, Nəhl 16/36, Fatır 35/24.

[25] A l-i İmran 3/6, Ənam 6/59, Fatır 35/11, Fussilət 41/47.

[26] Furqan 25/2; Qamər 54/49.

[27] Ənam 6/73; Səcdə 32/6; Haşr 59/22; Təğabun 64/18.

[28] Ənam 6/3; Nəhl 16/19; Təğabun 64/4; Mülk 67/13-14.

[29] Ənam 6/61; Tariq 86/4.

[30] Allahın bir xalqa sıxıntı verməsi, sadəcə o xalqın ona layiq olması nəticəsində həyata keçir (Ənfal 8/53; Nəhl 16/112; Səbə 34/15-17).

[31] Ənam 6/17; Yunus 10/107; Fatır 35/2; Zümər 39/38.

[32] Rum 30/24.

[33] Əraf 7/54; Nur 24/43.

[34] Əraf 7/206, İsra 17/44, Ənbiya 21/19-20, Nur 24/41, Fussilət 41/38, Hədid 57/1, Haşr 59/1, Saf 61/1, Cumə 62/1, Təğabun 64/1.

[35] “Şaə” ( شاء ) feili “bir şey etmək” mənasındakı şey ( شيء) məsdərindən törəmişdir. Allahın bir şey etməsi o şeyi var etməsi, insanın bir şey etməsi də o şey üçün lazım olan səyi göstərməsidir (“Mufrədat”). Allah, hər şeyi bir ölçüyə görə var edər (Qəmər 54/49, Rad 13/48). Allah hər kəsin doğru yolda olmasını istəyər (Nisa 4/26) amma təkcə doğru işlər görəni doğru yolda sayar (Nur 24/46). Buna görə “şaə” feilinin icraçısı bəndə olarsa “seçib etdi”, Allah olarsa, “seçib yaratdı” mənasına gəlir. Allah, insanlara seçimlərinə görə davranma hürriyyəti verməsəydi, heç kimsə yanlış bir iş görə bilməz və imtahan deyə də bir şey olmazdı (Nəhl 16/93, Yunus 10/99). Yanlış bir qədər anlayışını İslama yerləşdirmək istəyənlər, böyük bir təhrifə yol verərək şaə ( شاء ) feilinə hər yerdə iradə yəni “istəmək və diləmək” mənasını vermiş və bunu təfsirlərə hətta sözlüklərə belə yerləşdirərək, bir çox ayənin məalını pozmuşlar.

[36] Fatihə 1/5.

[37] Əraf 7/194; Fatır 35/14; Əhqaf 46/4-6.

[38] Bu kimi ayələrdən anlaşıldığı üzərə hər müşrik eyni zamanda kafir, hər kafir də eyni zamanda müşrikdir. Ayrıca bax: Ali İmran 3/151; Tövbə 9/17.

[39] Mömin 40/48-50.

[40] Furqan 25/45-46.

[41] Əraf 7/205-ci ayənin dipnotu.

[42] Səcdənin kök mənası əyilmə və boyun əymədir (Müfrədat). Bax: Nəhl 16/48-49; Həcc 22/18; Rəhman 55/6.

[43] Yunus 10/31, Möminun 23/84-89, Ənkəbud 29/61-63, Loğman 31/25, Zümər 39/38, Zuxruf 43/87.

[44] İsra 17/56, Furqan 25/3, Səbə 34/22, Zümər 39/43.

[45] Ənam 6/50, Hud 11/24, Fatır 35/19-20, Mömin 40/58.

[46] Rad 13/33, Fatır 35/40, Əhqaf 46/4.

[47] Sad 38/65.

[48] İsra 17/81, Ənbiya 21/18, Səbə 34/49.

[49] İsra 17/89, Kəhf 18/54, Rum 30/58, Zümər 39/27.

[50] Yunus 10/26; Kəhf 18/88.

[51] Ali İmran 3/91, Maidə 5/36, Yunus 10/54,  Zümər 39/47, Məaric 70/11-14.

[52] İsra 17/72, Səbə 34/6, Zümər 39/22, Muhamməd 47/14.

[53] “Sağlam düşüncə sahibi olanlar” deyə məna verdiyimiz ifadə “ulul-əlbab”dır. Bax: Bəqərə 2/179-un dipnotu.

[54] Zikr əlaqələri ilə birlikdə düşünülüb öyrənilən doğru biliyi istifadəyə hazır tutmaq, ağla gətirmək və ya söyləməkdir (Mufrədat). Doğru biliyin mənbəyi, Allahın ayələridir. Allahın ayələri iki cürdür; Təbiət Allahın yaratdığı ayələrdən, Quran da endirdiyi ayələrdən meydana gəlir. Hər ikisindən əldə edilən doğru bilik zikirdir (Ənbiya 21/24, Ənam 6/80).  İnsanı ancaq bu bilik rahatlaşdırır (Rad 13/28).

[55] Hər insan yetkinlik çağına girəndə Allahın özünün Rəbbi olduğuna şahid olur və ona boyun əyəcəyinə söz verir (Maidə 5/7; Əraf 7/172).

[56] Bunlar Allahı, özünün ən yaxını (Kaf 50/16), vəlisi (Maidə 5/55) olaraq görən və araya başqa bir vasitəçi qoymayanlardır yəni möminlərdir. Allah ilə araya vasitəçi qoyanlar, bu bağı qoparır və müşrik olur.

[57] Nur 24/37, İnsan 76/7.

[58] Səbr, ağlın və dinin uyğun gördüyü ölçüdə özünə hakim olmasıdır (Müfrədat). Bu şəkildə davranan biri, qarşısına çıxan maneələri aşaraq yoluna davam edər. Dilimizdə bunu ifadə edən söz “dirayətli olmaq”dır.

[59] Qəsas 28/52-54, Ənkəbud 29/58-59, Fatır 35/29-30.

[60] Axirətdəki cənnət “Adn cənnətləri” olaraq tanımlanır (Məryəm 19/60-63). Bir digər tanımlama da “Firdövs”dir (Kəhf 18/107-108, Möminun 23/1-11). Bunlar, Cənnətin ümumi vəsflərini ifadə edən tanımlamalardır.

[61] Bunlar, şirk günahından uzaq qalmış olanlardır (Mömin 40/8; Tur 52/21).

[62] Hicr 15/45-46, Nahl 16/30-32, Furqan 25/75, Zümər 39/73, Kaf 50/34.

[63] Bunlar fasiqlərdir (Bəqərə 2/26-27), Fasiq, Allaha içindən söz verdikdən sonra onunla bağını qoparıb yoldan çıxan insandır. O, Allahın əmrlərini anlayır, uymağa qərar verir, sonra üz döndərir (Ali İmran 3/81-82, Maidə 5/47, Nur 24/55) və onları unutmuş kimi davranır (Tövbə 9/67; Haşr 59/19). Bunlar cəzanı haqq edənlərdir (Əhqaf 46/35).

[64] “Şaə” ( شاء ) feili ilə əlaqəli 35-ci dipnota baxın.

[65] İsra 17/30, Qəsas 28/82, Rum 30/37, Ənkəbud 29/62, Səbə 34/36, 39, Zümər 39/52, Şura 42/12.

[66] Yunus 10/7.

[67] Qəsas 28/60; Şura 42/36.

[68] Rad 13/7.

[69] Al iİmran 3/101; Qəsas 28/56; Şura 42/13.

[70] Zikr, həm Quranın həm də Qurandan əvvəlki kitabların müştərək adıdır (Nəhl 16/43-44; Ənbiya 21/7,24).

[71] Zümər 39/23.

[72] Bəqərə, 2/25, 82, Nisa 4/57, 122, Yunus 10/9-10, Hud 11/23, Kəhf 18/107-108, Ənkəbud 29/7, 9, 58-59, Rum 30/15, Loğman 31/8-9, Səcdə 32/19, Casiyə 45/30, Buruc 85/11.

[73] Ali İmran 3/144, Fatır 35/24, Casiyə 45/18, Müzzəmmil 73/15.

[74] Kəhf 18/27, Nəml 27/92, Ənkəbud 29/45.

[75] Rəhman, “rəhməti ilə hər şeyi əhatə edən” deməkdir. Allah, Rəhman olması yönüylə heç bir ayrıcalıq güdmədən bütün varlıqların ehtiyacını qarşılayır (Fatihə 1/1). Bu səbəblə “Rəhman” sözü Allahdan başqası üçün işlədilməz.

[76] Furqan 25/60.

[77] Duhan 44/8.

[78] Tövbə 9/129; Şura 42/10.

[79] Ənam 6/111; Ənbiya 21/6

[80] Əraf 7/54.

[81] Ənam 6/149; Nəhl 16/9.

[82] Zümər 39/39-40.

[83] Ənam 6/10, Hicr 15/11, Ənbiya 21/41, Yasin 36/30, ZuXruf 43/7.

[84] Həcc 22/442-44; Mömin 40/5.

[85] Ənam 6/100; Rad 13/16.

[86] İsim, ərəbcə bir şeyi tanımlayan, nəyə yaradığını bildirən və ağılda tutmaya yarayan sözdür (Müfrədat).

[87] Yunus 10/18.

[88] Əraf 7/186; Qəsas 28/56.

[89] Tə-ha 20/127; Zümər 39/26.

[90] Muhəmməd 47/15.

[91] Nisa 4/57, Hud 11/108, Sad 38/54, Vaqiə 56/28-33, İnsan 76/14, Mürsəlat 77/41-44.

[92] Rad 13/22-24.

[93] Bəqərə 2/121, Ali İmran 3/81, Maidə 5/83-85, Qəsas 28/52-54, Ənkəbud 29/47.

[94] Ənam 6/14, Yunus 10/104-105, Nəml 27/91, Qəsas 28/87-88, Zümər 39/11-12, Mömin 40/66.

[95] Yusuf 12/108, Cin 72/20.

[96] Hər elçiyə verilən kitab öz ümmətinin dili ilə olmuşdur (İbrahim 14/4).

[97] Yusuf 12/2, Tə ha 20/113–114, Zümər 39/28, Fussilət 41/3, Şura 42/7, Zuxruf 43/3. Quranın əvvəlki kitabları təsdiq etməsi vacibdir (Əhqaf 46/12) Çünki o kitablar, son Nəbinin İsmayıl əleyhissəlamın nəslindən olacağını (Tövrat/Təsniyə 18/18-19, İncil /Elçilərin işləri 3/21-23) və Məkkədən çıxacağını bildirir (Tövrat/Təsniyə 18/18-19; Məzmurlar 84/5-6, 118/22-26; İncil 21/42-44).

[98] Bəqərə 2/120, 145.

[99] İbrahim 14/11; Mömin 40/78.

[100] Əcəl, hər şey üçün müəyyən edilmiş bir vaxtdır (Bəqərə 2231, 282). Ana qarnındakı mayalanma əsnasında insanın fiziki xüsusiyyətləri və təbii yaşayış müddəti yəni bioloji əcəli müəyyən edər (Abəsə 80/17-19) Bu ayəyə görəbir də Allah qatında Ondan başqasının bilmədiyi, müddəti müəyyən edilmiş bir əcəl yəni əcəli müsəmma vardır. İnsan ən çox əcəli müsəmmasına qədər yaşaya bilər. Bəzi davranışlar bu əcəli qısaldır və hər şey kimi bunun da qeydi tutulur (Fatır 35/11). Yunus əleyhissəlam və xalqı kimi tövbə edib halını düzəldənlərə, əcəli müsəmmasından qalan müddəti tamamlama imkanı verilir (Yunus 10/98, Hud 11/3, İbrahim 14/10, Ənbiya 21/87-88, Saffat 37/139-148, Qaləm 68/48-50, Nuh 71/4).

[101] Ənam 6/59, Yunus 10/61, Hud 11/6, Həcc 22/70, Nəml 27/75, Fatır 35/11, Hədid 57/22.

[102] Yunus 10/46, Mömin 40/77.

[103] Maidə 5/67, 99, Nahl 16/82, Nur 24/54, Ənkəbud 29/18, Şura 42/48, Təğabün 64/12.

[104] Möminun 23/117, Kaf 50/45, Ğasiyə 88/21-26.

[105] Allahın gəlməsi, Allahın dininin gəlməsidir. Bir yerə Allahın dini gəlincə onun təsir sahəsi genişləyir, digərlərininki daralır (Ənbiya 21/44). Nəbimizin Məkkədə dini təbliğ etməyə başlamasından sonra İslamın təsir sahəsi davamlı genişlədikcə kafirlərin təsir sahəsi azalırdı.

[106] Ənam 6/57, Kəhf 18/26, QƏsas 28/70.

[107] Allahın icazəsi olmadan heç kimə zərər verə bilməzlər. Allah onların bütün pis planlarını başlarına keçirir (Ali İmran 3/54, Ənfal 8/30, İbrahim 14/46, NƏhl 16/26, 45-47, Fatır 35/10, 43).

[108] Ənam 6/3.

[109] Nisa 4/166, Ənam 6/19.

[110] Quranın və ya daha əvvəl nazil olan kitabın içindəkilərini bilənlər, Muhəmməd əleyhissəlamın Allahın elçisi olduğunu bilir, buna şahiddirlər (Əraf 7/157). Ayəyə görə Muhəmməd əleyhissəlamın elçiliyinin dəlili Allahın kitabıdır. Yəni belə bir şahidlik, yalnız Allahın kitabına baxılaraq edilir. Çünki həm yəhudilər həm də Məkkə müşrikləri nazil olan bu ayələrin bir bəşər sözü olmadığını açıq-aydın görürdülər (Bəqərə 2/146; Ənam 6/120).