TÖVBƏ SURƏSİ

 

129 ayədən ibarətdir. Surənin adı, 104-cü ayədən götürülmüşdür. İlk ayədə keçən “bəraət” kəlməsi səbəbi ilə surəyə Bəraə surəsi adı da verilmişdir. Başında bəsmələ olmayan yeganə surədir.

 

بَرَٓاءَةٌ مِنَ اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ٓ اِلَى الَّذ۪ينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَۜ {1}

1. Saziş bağladığınız müşriklərə Allah və Rəsulundan qəti bir xəbərdarlıq!

 

فَسِيحُواْ فِي الأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُواْ أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللّهِ وَأَنَّ اللّهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ  {2}

2. Bu gündən etibarən bu torpaqlarda dörd ay daha gəzib dolaşa bilərsiz. Bunu bilin ki, siz Allahı aciz qoya bilməzsiniz və Allah kafirləri/ayələrə göz yumanları rüsvay edəcəkdir.

 

وَأَذَانٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الأَكْبَرِ أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِن تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَإِن تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ {3}

 

3. Bu böyük həcc günündə[1] Allah və Rəsulu tərəfindən bütün insanlara bir bildiriş! Allahın və Onun elçisinin bu müşriklərlə heç bir əlaqəsi qalmamışdır/onlardan uzaqdır! (Ey müşriklər!) Əgər tövbə etsəniz, bu sizin üçün daha xeyirli olar. Yox əgər üz döndərsəniz, bilin ki, siz Allahı aciz qoya bilməzsiniz. Kafirlik edənləri acı bir əzabla müjdələ!

 

إِلاَّ الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُواْ عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّواْ إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ {4}

4. (Bu xəbərdarlıq) Sizinlə saziş bağlamış, sonra ona tərs bir davramış sərgiləməmiş və sizə qarşı heç kimsəyə dəstək olmamış müşrikləri əhatə etməz. Onlarla bağladığınız sazişləri, müddəti bitənə qədər tamamlayın.[2] Allah müttəqiləri/günahdan çəkinənləri sevər.

 

فَاِذَا انْسَلَخَ الْاَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِك۪ينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍۚ فَاِنْ تَابُوا وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتَوُا الزَّكٰوةَ فَخَلُّوا سَب۪يلَهُمْۜ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ

5. Bu haram aylar/bu dörd ay[3] çıxdığı zaman (Məkkədən çıxmayan) o müşrikləri[4] artıq gördüyünüz yerdə öldürün. Onları tutun, əsir alın və onların bütün keçid yollarını tutun. Əgər tövbə edər, namazı layiqincə qılar və zəkatı da verərlərsə, o zaman onları sərbəst buraxın[5]. Şübhəsiz ki, Allah bağışlayandır, rəhmlidir.

 

وَاِنْ اَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ اسْتَجَارَكَ فَاَجِرْهُ حَتّٰى يَسْمَعَ كَلَامَ اللّٰهِ ثُمَّ اَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُۜ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْلَمُونَ۟

6. O müşriklərdən (Məkkədən ayrılmış) biri aman diləmək üçün yanına gəlmək istəyərsə, ona aman ver gəlsin, ki, Allahın kəlamını dinləsin. Sonra da onu əminlik içərisində olan yerə çatdır. Belə etməyin ona görədir ki, onlar bilməyən bir xalqdır.

 

كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِك۪ينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللّٰهِ وَعِنْدَ رَسُولِه۪ٓ اِلَّا الَّذ۪ينَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِۚ فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَق۪يمُوا لَهُمْۜ اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُتَّق۪ينَ

7. Məscidi-Haram yanında[6] müşriklərlə bağladığınız sazişin xaricində, Allah və elçisi yanında (müşriklərin lehinə) verilmiş başqa bir əhdi necə ola bilər? (Saziş bağladıqlarınız) Sizə qarşı dürüst davrandıqları müddətcə siz də onlara qarşı dürüst davranın. Şübhəsiz, Allah müttəqiləri/ günahdan çəkinənləri sevər.

 

كَيْفَ وَاِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لَا يَرْقُبُوا ف۪يكُمْ اِلًّا وَلَا ذِمَّةًۜ يُرْضُونَكُمْ بِاَفْوَاهِهِمْ وَتَأْبٰى قُلُوبُهُمْۚ وَاَكْثَرُهُمْ فَاسِقُونَۚ

8. Elə bir söz necə verilə bilər? Əgər onlar sizə üstün gəlsəydilər, nə sizinlə olan qohumluq əlaqələrini gözətir nə də andlaşmaya baxardılar. Qəlbləri istəməsə də sizi ağızları ilə razı salmaya çalışarlar. Onların çoxu fasiqlərdir.[7]

 

اِشْتَرَوْا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ ثَمَنًا قَل۪يلًا فَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِه۪ۜ اِنَّهُمْ سَٓاءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

9. Onlar Allahın ayələrini az/keçici[8] bir dəyər qarşılığında satmış, beləcə (insanları) Onun yolundan döndərdilər. Onların etdiyi əməllər necə də pisdir!

 

لَا يَرْقُبُونَ ف۪ي مُؤْمِنٍ اِلًّا وَلَا ذِمَّةًۜ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ

10. Onlar hər hansı bir möminə qarşı nə əqrabalıq bağına nə də andlaşmaya baxırlar. Bax onlar, əsil həddi aşanlardır!

 

فَاِنْ تَابُوا وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتَوُا الزَّكٰوةَ فَاِخْوَانُكُمْ فِي الدّ۪ينِۜ وَنُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ

11. Ancaq tövbə edər, namazı layiqincə qılar və zəkatı da verərlərsə, artıq onlar sizin din qardaşlarınızdır. Bilən bir xalqa ayələri bu cür müfəssəl açıqlayırıq.

 

وَاِنْ نَكَثُٓوا اَيْمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا ف۪ي د۪ينِكُمْ فَقَاتِلُٓوا اَئِمَّةَ الْكُفْرِۙ اِنَّهُمْ لَٓا اَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ

12. Əgər bağladıqları əhdlərindən sonra andlarını pozar və dininizə şər atsalar, o zaman siz də küfrün öndərləri ilə vuruşun! Artıq verilən sözün bir dəyəri qalmamış olur. Bəlkə (elədiklərinə) son qoyarlar.

 

اَلَا تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَكَثُٓوا اَيْمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِاِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُمْ بَدَؤُ۫كُمْ اَوَّلَ مَرَّةٍۜ اَتَخْشَوْنَهُمْۚ فَاللّٰهُ اَحَقُّ اَنْ تَخْشَوْهُ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ

13. (Hüdeybiyədəki) Andlarını pozan və Allahın elçisini (Məkkədən) çıxarmağa təşəbbüs edən bir xalqa qarşı döyüşməyəcəksiniz?[9] Üstəlik sizinlə döyüşü başladan onlardır. Yoxsa onlardan qorxursunuz? Əgər inanıb güvənən kəslərsəniz əsl qorxması lazım olan[10] Allahdır.

 

قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللّٰهُ بِاَيْد۪يكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِن۪ينَۙ

14. Onlarla döyüşün ki, Allah sizin əllərinizlə onlara əzab etsin və onları rüsvay eyləsin! Sizə də onlara qarşı zəfər versin və inanıb güvənən xalqın içini rahatlatsın.

 

وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْۜ وَيَتُوبُ اللّٰهُ عَلٰى مَنْ يَشَٓاءُۜ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ

15. Bir də inanıb güvənənlərin qəlblərindəki qəzəbi silib aparsın. Allah, diləyən kimsənin tövbəsini də qəbul edər. Allah biləndir, hikmət sahibidir.

 

اَمْ حَسِبْتُمْ اَنْ تُتْرَكُوا وَلَمَّا يَعْلَمِ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَلَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلَا رَسُولِه۪ وَلَا الْمُؤْمِن۪ينَ وَل۪يجَةًۜ وَاللّٰهُ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ۟

16. Yoxsa elə hesab edirsiniz ki, Allah sizlərdən cihad edənləri[11], Allahdan, elçisindən və möminlərdən başqasını sırdaş etməyənləri[12] bilmədən başlı başına buraxılacağınızı sandınız?[13] Allah nə etdiklərinizdən xəbərdardır.

 

مَا كَانَ لِلْمُشْرِك۪ينَ اَنْ يَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللّٰهِ شَاهِد۪ينَ عَلٰٓى اَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِۜ اُو۬لٰٓئِكَ حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْۚ وَفِي النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ

17. Müşriklər, öz küfrlərinə[14] özləri şahid olduqları halda Allahın məscidlərinə xidmət etməyə haqları yoxdur. Onların bütün əməlləri puça çıxmışdır. Onlar atəşdə həmişəlik qalacaqlar.

 

اِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّٰهِ مَنْ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَاَقَامَ الصَّلٰوةَ وَاٰتَى الزَّكٰوةَ وَلَمْ يَخْشَ اِلَّا اللّٰهَ فَعَسٰٓى اُو۬لٰٓئِكَ اَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَد۪ينَ

18. Allahın məscidlərinə ancaq Allaha və axirət gününə inanıb güvənən, namazı layiqincə qılan, zəkatı verən və Allahdan başqasından qorxmayanlar[15] xidmət edə bilərlər. Məhz onların doğru yolda olmaları ümid edilir.

 

اَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَٓاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَجَاهَدَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِۜ لَا يَسْتَوُ۫نَ عِنْدَ اللّٰهِۜ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَۢ

19. Yoxsa siz; hacılara su paylamağı və Məscidi-Hərama xidmət etmə işini, Allaha və axirət gününə inanıb güvənən və Allah yolunda cihad edənlərlə bir tutursuz? Əsla Allah qatında bir olmazlar! Allah zalım xalqı doğru yola yönəltməz!

 

اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْۙ اَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللّٰهِۜ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَٓائِزُونَ

20. İnanıb güvənən, hicrət[16] edən və Allah yolunda mallarıyla və canlarıyla cihad edənlərin Allah qatındakı dərəcələri çox yüksəkdir. Məhz uğur qazanan onlardır.

 

يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ ف۪يهَا نَع۪يمٌ مُق۪يمٌۙ

21. Rəbbi onları Özündən bir rəhmət, razılıq və içərisində onlar üçün tükənməz nemətlər olan cənnətlərlə müjdələyir.

 

خَالِد۪ينَ ف۪يهَٓا اَبَدًاۜ اِنَّ اللّٰهَ عِنْدَهُٓ اَجْرٌ عَظ۪يمٌ

22. Onlar orada həmişəlik olaraq əbədi qalacaqlar[17]. Şübhəsiz ki, böyük mükafat Allah yanındadır.

 

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّخِذُٓوا اٰبَٓاءَكُمْ وَاِخْوَانَكُمْ اَوْلِيَٓاءَ اِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْا۪يمَانِۜ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ

23. Ey inanıb güvənənlər! Əgər atalarınız və analarınız küfrü imandan üstün sayırlarsa, onları özünüzə yaxın tutmayın![18] Sizdən kim onları özlərinə yaxın tutarsa, onlar məhz zülm etmiş olurlar.

 

قُلْ اِنْ كَانَ اٰبَٓاؤُ۬كُمْ وَاَبْنَٓاؤُ۬كُمْ وَاِخْوَانُكُمْ وَاَزْوَاجُكُمْ وَعَش۪يرَتُكُمْ وَاَمْوَالٌۨ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَٓا اَحَبَّ اِلَيْكُمْ مِنَ اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَجِهَادٍ ف۪ي سَب۪يلِه۪ فَتَرَبَّصُوا حَتّٰى يَأْتِيَ اللّٰهُ بِاَمْرِه۪ۜ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ۟

24. De ki: “Əgər ana-atanız, oğullarınız, qardaşlarınız, zövcələriniz, əşirətiniz, əldə etdiyiniz mallar, kasad olmasından qorxduğunuz ticarət və xoşunuza gələn məskənlər sizin üçün Allahdan, elçisindən və Onun yolunda cihaddan/cəhd etməkdən[19] daha sevimlidirsə, Allahın sizi cəzalandırma əmri gələnə qədər gözləyin. Allah, yoldan çıxmış bir xalqı yola gətirməz.”

 

لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّٰهُ ف۪ي مَوَاطِنَ كَث۪يرَةٍۙ وَيَوْمَ حُنَيْنٍۙ اِذْ اَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْـًٔا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْاَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِر۪ينَۚ

25. Həqiqətən, Allah sizə bir çox yerdə, həmçinin Hüneyn günündə[20] də yardım etdi. O zaman çoxluğunuz xoşunuza gəlmiş, ancaq bu sizə heç bir fayda verməmişdi.Yer üzü bütün genişliyinə rəğmən sizə dar gəlmişdi. Sonra da üz çevirib qaçdınız.

 

ثُمَّ اَنْزَلَ اللّٰهُ سَك۪ينَتَهُ عَلٰى رَسُولِه۪ وَعَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ وَاَنْزَلَ جُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذ۪ينَ كَفَرُواۜ وَذٰلِكَ جَزَٓاءُ الْكَافِر۪ينَ

26. Sonra Allah, rəsulu və möminlər üzərinə sükunətini endirdi.[21] Bir də sizin görmədiyiniz ordular endirdi. Ayələri görməzlikdən gələnlərə isə əzab verdi. Kafirlik edənlərin cəzası budur.

 

ثُمَّ يَتُوبُ اللّهُ مِن بَعْدِ ذَلِكَ عَلَى مَن يَشَاء وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

27. Bundan sonra Allah yenə də diləyən/çalışan kimsənin tövbəsini qəbul edər. Allah bağışlayandır, rəhmlidir.

 

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلاَ يَقْرَبُواْ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَـذَا وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ إِن شَاء إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ{28}

28. Ey inanıb güvənənlər! (Əhdlərini pozan) müşriklər[22] nəcisdirlər. Artıq onların bu ilindən sonra Məscidi-Hərama yaxınlaşmasınlar.[23] Əgər buna görə yoxsul düşəcəyinizdən qorxursunuzsa[24], Allah lazım bilərsə lütfü ilə sizi zəngin edəcəkdir. Allah biləndir, hökm/hikmət sahibidir.

 

قَاتِلُواْ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلاَ بِالْيَوْمِ الآخِرِ وَلاَ يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَلاَ يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُواْ الْجِزْيَةَ عَن يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ{29}

29. Özlərinə kitab verilmiş olanlardan, Allaha və axirət gününə inanıb güvənməyən, Allahın və elçisinin/gətirdiyi kitabın[25] haram saydığını haram saymayan və bu haqq dini din qəbul etməyənlərlə, kiçilərək o cəzanı[26] əlləri ilə ödəyəcək hala gələnə qədər savaşın.[27]

 

وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّهِ وَقَالَتْ النَّصَارَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللّهِ ذَلِكَ قَوْلُهُم بِأَفْوَاهِهِمْ يُضَاهِؤُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ{30}

30. Yəhudilər, “Üzeyr Allahın oğludur[28]” dedilər. Xristianlar da “Məsih/İsa Allahın oğludur” dedilər. Bu, onların dillərinə doladıqları (əsilsiz) sözləridir. Özlərindən əvvəlki kafirlərin ağzı ilə danışırlar. Allah onları öldürsün! Necə də böhtana sürüklənirlər?!

 

اتَّخَذُواْ أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُواْ إِلاَّ لِيَعْبُدُواْ إِلَـهًا وَاحِدًا لاَّ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ{31}

31. Onlar, elm adamlarını və din xadimlərini[29] Allah ilə aralarına qoyub Rəbb qəbul etdilər[30]. Məryəm oğlu İsanı da (Rəbb qəbul etdilər). Halbuki onlara ancaq tək olan ilaha qul olmaları əmr olunmuşdu[31]. Ondan başqa heç bir ilah yoxdur. Allah, onların şərik qoşduqlarından uzaqdır.

 

يُر۪يدُونَ اَنْ يُطْفِؤُ۫ا نُورَ اللّٰهِ بِاَفْوَاهِهِمْ وَيَأْبَى اللّٰهُ اِلَّٓا اَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ

32. Allahın nurunu/Quranı ağızları ilə söndürmək istəyirlər[32]. Allah isə kafirlərin xoşuna gəlməsə belə, nurunu[33] tamamlamaqdan başqa bir şeyə razı olmaz.

 

هُوَ الَّذ۪ٓي اَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدٰى وَد۪ينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدّ۪ينِ كُلِّه۪ۙ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ

33. O, kafirlərin xoşuna gəlməsə belə, dinini bütün dinlərə hakim etmək üçün[34] Elçisini bu rəhbər (Quran) və haqq din[35] ilə göndərəndir.

 

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُٓوا اِنَّ كَث۪يرًا مِنَ الْاَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ اَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِۜ وَالَّذ۪ينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِۙ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ اَل۪يمٍۙ

34. Ey inanıb güvənənlər! Elm adamlarının və din xadimlərinin çoxu insanların mallarını haqsız yolla yeyir və onları Allahın yolundan çevirirlər. Qızıl və gümüşü yığıb onu Allah yolunda xərcləməyənləri ağrılı-acılı bir əzabla müjdələ!

 

يَوْمَ يُحْمٰى عَلَيْهَا ف۪ي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوٰى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْۜ هٰذَا مَا كَنَزْتُمْ لِاَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ

35. Bir gün o (yığdıqları sərvətlər) cəhənnəm atəşində qızdırılacaq, onların alınları, böyürləri və kürəkləri bunlarla dağlanacaq və: “Bu, özünüz üçün yığdığınız şeylərdir! İndi də yığdıqlarınızı dadın!”

 

نَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللّٰهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ مِنْهَٓا اَرْبَعَةٌ حُرُمٌۜ ذٰلِكَ الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ فَلَا تَظْلِمُوا ف۪يهِنَّ اَنْفُسَكُمْ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِك۪ينَ كَٓافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَٓافَّةًۜ وَاعْلَمُٓوا اَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُتَّق۪ينَ

36. Şübhəsiz, Allah qatında ayların sayı on ikidir. Bu, göyləri və yeri yaratdığı gündən bəri Allahın kitabında yazılıdır. Bunlardan dördü haram aylardır[36]. Bu, (Allahın) dini/qayda-qanunudur. Elə isə o aylarda (savaşıb[37]) özünüzə zülm etməyin. Ancaq müşriklər (bu qadağanı diqqətə almayıb) sizinlə ümumilikdə o aylarda savaşırlarsa, siz də ümumilikdə o aylarda onlarla savaşın[38]! Bilin ki Allah, günahdan çəkinənlərlə bərabərdir.

 

اِنَّمَا النَّس۪ٓيءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عَامًا وَيُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِيُوَاطِؤُ۫ا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللّٰهُ فَيُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللّٰهُۜ زُيِّنَ لَهُمْ سُٓوءُ اَعْمَالِهِمْۜ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِر۪ينَ۟

37. Haram ayları ertələmək[39] üçün edilən əlavələr, ancaq kafirliyə kafirlik qatmaqdır. Kafirlik edənlər əlavə qismi bir il halal bir il də haram sayaraq bu yolla azdırılırlar. Bunu, Allahın haram etdiyi ayların sayısına uyğun gətirmək üçün edirlər. Beləcə, Allahın haram etdiyini halal saymış olurlar. Onların çirkin işləri özlərinə gözəl göstərilir. Allah, o kafir xalqı doğru yola gətirməz.

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَا لَكُمْ اِذَا ق۪يلَ لَكُمُ انْفِرُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ اثَّاقَلْتُمْ اِلَى الْاَرْضِۜ اَرَض۪يتُمْ بِالْحَيٰوةِ الدُّنْيَا مِنَ الْاٰخِرَةِۚ فَمَا مَتَاعُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا فِي الْاٰخِرَةِ اِلَّا قَل۪يلٌ

38. Ey inanıb güvənənlər! Sizə nə oldu ki “Allah yolunda döyüşə çıxın!”- deyildikdə yerə çaxılıb qaldınız[40]. Yoxsa axirət yerinə dünya həyatınamı razı oldunuz? Dünya həyatının mənfəəti axirətin yanında çox azdır.

 

اِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا وَيَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلَا تَضُرُّوهُ شَيْـًٔاۜ وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ

39. Əgər Allah yolunda döyüşə çıxmasanız, sizi ağrılı-acılı bir əzabla cəzalandırar və yerinizə başqa bir xalqı gətirər. Siz isə Ona heç bir zərər verə bilməzsiniz. Allah hər şeyə bir ölçü qoyandır.

 

اِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّٰهُ اِذْ اَخْرَجَهُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ اِذْ هُمَا فِي الْغَارِ اِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِه۪ لَا تَحْزَنْ اِنَّ اللّٰهَ مَعَنَاۚ فَاَنْزَلَ اللّٰهُ سَك۪ينَتَهُ عَلَيْهِ وَاَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا السُّفْلٰىۜ وَكَلِمَةُ اللّٰهِ هِيَ الْعُلْيَاۜ وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ

40. Siz ona yardım etməsəniz, bilin ki, Allah ona yardımını etmişdir. Necə ki bir gün kafirlər onu iki nəfərdən biri olaraq[41] (Məkkədən) çıxmaq məcburiyyətində buraxıldıqları zaman mağarada dostuna o belə deyirdi: “Qəm yemə, şübhəsiz Allah bizimlədir!”. Allah da ona arxayınlıq vermiş, görmədiyiniz ordularla onu dəstəkləmiş və kafirlərin sözünü alçaltmışdı. Ən uca olan Allahın sözüdür[42]. Allah Əzizdir, hökm/hikmət sahibidir.

 

اِنْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا وَجَاهِدُوا بِاَمْوَالِكُمْ وَاَنْفُسِكُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِۜ ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ

41. Sizə ağır gəlsə də gəlməsə də döyüşə çıxın[43]. Allah yolunda malınızla, canınızla cihad edin/cəhd edin[44]. Əgər bilsəniz, bu sizin üçün daha xeyirlidir.

 

لَوْ كَانَ عَرَضًا قَر۪يبًا وَسَفَرًا قَاصِدًا لَاتَّبَعُوكَ وَلٰكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُۜ وَسَيَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْۚ يُهْلِكُونَ اَنْفُسَهُمْۚ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ اِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ۟

42. Əgər asan/nağdı bir qazanc ya da adi bir səfər olsaydı mütləq sənin ardınca gələrdilər. Lakin bu məşəqqətli yol onlara uzaq gəldi. Yaxında and içib belə deyəcəklər: “Gücümüz çatsaydı vallah sizinlə birlikdə çıxardıq”. Boşuna nəfəs tükədirlər. Allah bilir ki, onlar, həqiqətən yalancıdırlar.

 

عَفَا اللّٰهُ عَنْكَۚ لِمَ اَذِنْتَ لَهُمْ حَتّٰى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذ۪ينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِب۪ينَ

43. Allah səni əfv etsin! Doğru söyləyənlər sənə bəlli olmamış, yalancıların da hələ kim olduğunu öyrənmədən onlara (döyüşə qatılmamağa) niyə icazə verdin[45]?

 

لَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ اَنْ يُجَاهِدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْۜ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالْمُتَّق۪ينَ

44. Allaha və axirət gününə inanıb güvənənlər, malları və canları ilə cihad etmək üçün səndən izn istəməzlər. Allah, müttəqiləri/günahdan çəkinənləri bilir.

 

اِنَّمَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ ف۪ي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ

45. Səndən (cihada çıxmamaq üçün səbəbsiz yerə) izn istəyənlər ancaq Allaha və axirət gününə inanıb güvənməyən, qəlbləri şübhə içində olanlardır. Onlar öz şübhələrində tərəddüd/get-gəl edib durarlar.

 

وَلَوْ اَرَادُوا الْخُرُوجَ لَاَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَلٰكِنْ كَرِهَ اللّٰهُ انْبِعَاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَق۪يلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقَاعِد۪ينَ

46. Əgər döyüşə çıxmaq istəsəydilər, əlbəttə ki bir hazırlıq görərdilər. Onların (bu laqeyid) davranışı Allaha xoş gəlmədi və beləcə onları geridə buraxdı. Ardından onlara: “(Döyüşə çıxmayıb) oturanlarla bərabər siz də oturun!”- deyildi.

 

لَوْ خَرَجُوا ف۪يكُمْ مَا زَادُوكُمْ اِلَّا خَبَالًا وَلَا۬اَوْضَعُوا خِلَالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَۚ وَف۪يكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْۜ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالظَّالِم۪ينَ

47. Əgər sizinlə birlikdə (döyüşə) çıxsaydılar, ortalığı qarışdırmaqdan/qarışıqlığı artırmaqdan başqa bir işləri olmazdı və aranıza girib fitnə[46]-fəsad çıxarmağa çalışardılar. İçinizdə onlara qulaq asanlar da var. Allah zalımları biləndir.

 

لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَقَلَّبُوا لَكَ الْاُمُورَ حَتّٰى جَٓاءَ الْحَقُّ وَظَهَرَ اَمْرُ اللّٰهِ وَهُمْ كَارِهُونَ

48. Bunlar daha öncə də fitnəkarlıq etdilər və sənin bir çox işlərini alt-üst etdilər. Onların xoşuna gəlməsə də nəticədə haqq öz yerini tapdı və Allahın əmri hakim oldu[47].

 

وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ ل۪ي وَلَا تَفْتِنّ۪يۜ اَلَا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُواۜ وَاِنَّ جَهَنَّمَ لَمُح۪يطَةٌ بِالْكَافِر۪ينَ

49. Onlardan kimisi “Mənə izn ver, məni fitnəyə soxma!”- deyir. Bil ki onlar, onsuz da fitnənin içindədirlər. Cəhənnəm, kafirləri/ayələrə göz yumanları əlbəttə saracaqdır/bürüyəcəkdir.

 

اِنْ تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْۚ وَاِنْ تُصِبْكَ مُص۪يبَةٌ يَقُولُوا قَدْ اَخَذْنَٓا اَمْرَنَا مِنْ قَبْلُ وَيَتَوَلَّوْا وَهُمْ فَرِحُونَ

50. Başına yaxşı bir iş gəlsə, bu onları məyus edər. Pis bir şey gəlsə, “ Yaxşı ki, tədbirimizi qabaqcadan görmüşük”- deyərlər və sevinərək dönüb gedərlər.

 

قُلْ لَنْ يُص۪يبَنَٓا اِلَّا مَا كَتَبَ اللّٰهُ لَنَاۚ هُوَ مَوْلٰينَاۚ وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ

51. De ki: “Allahın yazmadığı bir şey əsla başımıza gəlməz![48]. O bizim mövlamız/rəhbərimizdir/yol göstərənimizdir. Elə isə möminlər yalnız Allaha güvənib dayansınlar”.

 

قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَٓا اِلَّٓا اِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِۜ وَنَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِكُمْ اَنْ يُص۪يبَكُمُ اللّٰهُ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِه۪ٓ اَوْ بِاَيْد۪ينَاۘ فَتَرَبَّصُٓوا اِنَّا مَعَكُمْ مُتَرَبِّصُونَ

52. De ki: “Siz bizim üçün iki yaxşılıqdan biri[49] xaricində başqa bir şeymi gözləyirsiniz? Biz də Allah qatından və ya bizim əlimizlə başınıza bir əzab gəlməsini gözləyirik. Gəlin gözləyin! Biz də sizinlə birlikdə gözləməkdəyik”.

 

قُلْ اَنْفِقُوا طَوْعًا اَوْ كَرْهًا لَنْ يُتَقَبَّلَ مِنْكُمْۜ اِنَّكُمْ كُنْتُمْ قَوْمًا فَاسِق۪ينَ

53. De ki: “İstər könüllü istər könülsüz xərcləyin. Sizdən əsla qəbul olunmayacaq. Çünki siz, yoldan çıxmış bir xalqsınız”.

 

وَمَا مَنَعَهُمْ اَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ اِلَّٓا اَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّٰهِ وَبِرَسُولِه۪ وَلَا يَأْتُونَ الصَّلٰوةَ اِلَّا وَهُمْ كُسَالٰى وَلَا يُنْفِقُونَ اِلَّا وَهُمْ كَارِهُونَ

54. Onların xərcləmələrinin qəbul olunmasına mane olan yalnız Allahı və elçisini görməzlikdən gəlmələridir. Namaza da tənbəlliklə/könülsüz gəlirlər[50] və xərclədiklərini də ancaq könülsüz xərcləyirlər.

 

فَلَا تُعْجِبْكَ اَمْوَالُهُمْ وَلَٓا اَوْلَادُهُمْۜ اِنَّمَا يُر۪يدُ اللّٰهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِهَا فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ اَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ

55. Onların malları və övladları səni təəccübləndirməsin[51]. Allah bununla ancaq dünya həyatında onlara (o münafiqlərə) əzab verməyi və canlarının kafir olaraq çıxmasını istəyir.

 

وَيَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ اِنَّهُمْ لَمِنْكُمْۜ وَمَا هُمْ مِنْكُمْ وَلٰكِنَّهُمْ قَوْمٌ يَفْرَقُونَ

56. Onlar, sizdən olmadıqları halda “Biz sizdənik!” deyə and içərlər. Halbuki onlar qorxaq bir tayfadır.

 

لَوْ يَجِدُونَ مَلْجَـًٔا اَوْ مَغَارَاتٍ اَوْ مُدَّخَلًا لَوَلَّوْا اِلَيْهِ وَهُمْ يَجْمَحُونَ

57. Əgər sığınacaq bir yer və ya mağaralar ya da girməyə bir deşik tapsaydılar, tələsik ora üz tutardılar.

 

وَمِنْهُمْ مَنْ يَلْمِزُكَ فِي الصَّدَقَاتِۚ فَاِنْ اُعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَاِنْ لَمْ يُعْطَوْا مِنْهَٓا اِذَا هُمْ يَسْخَطُونَ

58. Onların içindən sənə sədəqələr/zəkatlar barəsində dil uzadanlar var. Özlərinə verildiyi zaman razı qalır, verilməzsə dərhal qəzəblənərlər.

 

وَلَوْ اَنَّهُمْ رَضُوا مَٓا اٰتٰيهُمُ اللّٰهُ وَرَسُولُهُ وَقَالُوا حَسْبُنَا اللّٰهُ سَيُؤْت۪ينَا اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ وَرَسُولُهُٓۙ اِنَّٓا اِلَى اللّٰهِ رَاغِبُونَ۟

59. Əgər onlar Allahın və elçisinin verdiyinə razı olub: “Bizə Allah yetər! Öz lütfündən Allah bizə verəcək, Onun elçisi də.[52] Biz ümidimizi yalnız Allaha bağlayırıq”- desəydilər (onlar üçün daha xeyirli olardı).

 

اِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَٓاءِ وَالْمَسَاك۪ينِ وَالْعَامِل۪ينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَ۬لَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِم۪ينَ وَف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَابْنِ السَّب۪يلِۜ فَر۪يضَةً مِنَ اللّٰهِۜ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ

60. Sədəqələr[53] yalnız fağırlara, miskinlərə[54] sədəqə toplama işində çalışanlara[55] və Müəlləfeyi-quluba/qəlbləri (İslama) isindiriləcək olanlara[56] O cümlədən əsirlərin azad olunmasına[57], borclulara[58], Allah yolunda[59] və səfərdə olanlara[60] verilir. Bunlar Allah tərəfindən fərz buyurulmuşdur. Allah biləndir, hökm/hikmət sahibidir.

 

وَمِنْهُمُ الَّذ۪ينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ اُذُنٌۜ قُلْ اُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِن۪ينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنْكُمْۜ وَالَّذ۪ينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللّٰهِ لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ

61. Onların içində “O hər deyilənə qulaq asandır!”- deyərək, Nəbini incidənlər də var. De ki: “O, sizin üçün xeyirli olana qulaq asandır. Allaha inanıb güvənir, möminlərə də inanır. O, sizdən inanıb güvənənlər üçün bir rəhmət/lütfdür[61].” Allahın rəsulunu incidənlər üçün isə ağrılı-acılı bir əzab var[62].

 

يَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْۚ وَاللّٰهُ وَرَسُولُهُٓ اَحَقُّ اَنْ يُرْضُوهُ اِنْ كَانُوا مُؤْمِن۪ينَ

62. Sizi razı salmaq üçün Allaha and içərlər. Əgər onlar mömindirlərsə, (bilsinlər ki) Allah və elçisini razı salmaları haqqa daha uyğundur[63].

 

اَلَمْ يَعْلَمُٓوا اَنَّهُ مَنْ يُحَادِدِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ فَاَنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدًا ف۪يهَاۜ ذٰلِكَ الْخِزْيُ الْعَظ۪يمُ

63. Məgər bilmirlərmi ki, kim Allaha və elçisinə qarşı çıxarsa[64], ona içində həmişəlik qalacağı cəhənnəm atəşi vardır. Bu isə böyük bir rüsvayçılıqdır.

 

يَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ اَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِمَا ف۪ي قُلُوبِهِمْۜ قُلِ اسْتَهْزِؤُ۫اۚ اِنَّ اللّٰهَ مُخْرِجٌ مَا تَحْذَرُونَ

64. Münafiqlər/ikiüzlülər[65], qəlblərində olanı özlərinə xəbər verəcək bir surənin[66] nazil edilməsindən çəkinirlər[67]. De ki: “Siz istehza edin! Şübhəsiz ki, Allah çəkindiyiniz şeyləri necə olsa ortaya çıxaracaqdır”.

 

وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ اِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُۜ قُلْ اَبِاللّٰهِ وَاٰيَاتِه۪ وَرَسُولِه۪ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُ۫نَ

65. Onlardan soruşsan: “Biz sadəcə sözə dalıb zarafatlaşırdıq”- deyərlər. De ki: “Siz Allahla, Onun ayələriylə və elçisiyləmi istehza edirsiniz?”

 

لَا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ ا۪يمَانِكُمْۜ اِنْ نَعْفُ عَنْ طَٓائِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طَٓائِفَةً بِاَنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِم۪ينَ۟

66. Əbər yerə üzrxahlıq etməyin! Siz iman gətirdikdən sonra kafir oldunuz/ayələrə göz yumdunuz. İçinizdən bir qismini (tövbə edəcək olanı) əfv etsək də, digər qisminə günahda israr etmələri səbəbiylə əzab edəcəyik.

 

اَلْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍۢ يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَيَقْبِضُونَ اَيْدِيَهُمْۜ نَسُوا اللّٰهَ فَنَسِيَهُمْۜ اِنَّ الْمُنَافِق۪ينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ

67. Münafiq kişilərlə münafiq qadınlar bir-birinin eynidirlər. Onlar pis şeyləri əmr edər, yaxşı şeyləri qadağan edərlər. Əlləri də bərkdir. Allahı unutdular[68], Allah da onları unutdu. Şübhəsiz, münafiqlər fasiqdirlər/yoldan çıxmış kimsələrdir.

 

وَعَدَ اللّٰهُ الْمُنَافِق۪ينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَاۜ هِيَ حَسْبُهُمْۚ وَلَعَنَهُمُ اللّٰهُۚ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُق۪يمٌۙ

68. Allah münafiq kişilərə, münafiq qadınlara və kafirlərə içində həmişəlik qalacaqları cəhənnəm atəşini vəd etmişdir. Orası onlara yetər. Allah onları lənətləmiş/uzaqlaşdırmışdır[69]. Onlar üçün qalıcı bir əzab vardır.

 

كَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كَانُٓوا اَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَاَكْثَرَ اَمْوَالًا وَاَوْلَادًاۜ فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلَاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلَاقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ بِخَلَاقِهِمْ وَخُضْتُمْ كَالَّذ۪ي خَاضُواۜ اُو۬لٰٓئِكَ حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِۚ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ

69. (Ey münafiqlər!) Siz də eynilə sizdən əvvəlkilər kimisiniz. Onlar sizdən daha güçlü, malları və övladları da daha çox idi. Onlar öz imkanlarından faydalandılar. Sizdən əvvəlkilər imkanlarından necə faydalandılarsa, siz də imkanlarınızdan eləcə faydalandınız. Siz də onların (dünyaya) daldıqları kimi daldınız. Onların əməlləri dünyada da axirətdə də puça çıxmışdır. Məhz əsl ziyana uğrayanlar onlardır.

 

اَلَمْ يَأْتِهِمْ نَبَاُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَقَوْمِ اِبْرٰه۪يمَ وَاَصْحَابِ مَدْيَنَ وَالْمُؤْتَفِكَاتِۜ اَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِۚ فَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلٰكِنْ كَانُٓوا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ

70. Məgər onlara özlərindən əvvəlki Nuh xalqının, Ad, Səmud[70] və İbrahim qövmünün, Mədyən əhalisinin və altı üstünə gətirilmiş yerlərin xəbəri gəlib çatmadımı[71]? Elçiləri onlara açıq-aşkar dəlillərlə gəlmişdilər. Allah onlara əsla zülm etmədi. Lakin, onlar öz-özlərinə zülm etdilər.

 

وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِيَٓاءُ بَعْضٍۢ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ وَيُط۪يعُونَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُۜ اُو۬لٰٓئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّٰهُۜ اِنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ

71. Mömin kişilər və mömin qadınlar bir-birilərinin vəlisi/yaxınlarıdır[72]. Yaxşılığı əmr edər, pislikdən çəkindirərlər[73]. Namazı davamlı qılar və zəkatı verirlər. Allaha və elçisinə itaət edərlər. Onlara Allah mərhəmət edəcəkdir[74]. Şübhəsiz, Allah Əzizdir, hökm/hikmət sahibidir.

 

وَعَدَ اللّٰهُ الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً ف۪ي جَنَّاتِ عَدْنٍۜ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللّٰهِ اَكْبَرُۜ ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ۟

72. Allah, mömin kişilərə və mömin qadınlara Adn cənnətlərində[75] həmişəlik qalacaqları və içindən çaylar axan baxçalar, gözəl köşklər vəd etdi. Allahın rizası isə bunların hamısından daha böyükdür. Bax bu böyük bir nailiyyətdir.

 

يَٓا اَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِق۪ينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْۜ وَمَأْوٰيهُمْ جَهَنَّمُۜ وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ

73. Ey Nəbi! Kaifrlərə və münafiqlərə qarşı cihad et[76] və onlara qarşı qatı/qətiyyətli davran[77]! Onların qalacaqları yer cəhnnəmdir. Orası nə pis yerdir.

 

يَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ مَا قَالُواۜ وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ اِسْلَامِهِمْ وَهَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُواۚ وَمَا نَقَمُٓوا اِلَّٓا اَنْ اَغْنٰيهُمُ اللّٰهُ وَرَسُولُهُ مِنْ فَضْلِه۪ۚ فَاِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْرًا لَهُمْۚ وَاِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللّٰهُ عَذَابًا اَل۪يمًا فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِۚ وَمَا لَهُمْ فِي الْاَرْضِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪يرٍ

74. Bir şeyi söyləmədiklərinə dair Allaha and içirlər. Halbuki özlərini küfrə düşürən o sözü söylədilər. İslama girdikdən sonra kafir oldular və müvəffəq ola bilmədikləri bir işə girişdilər[78]. Sırf Allah və elçisi öz lütfü ilə onları zənginləşdirdiyi üçün intiqam almaq istədilər. Əgər tövbə etsələr, onlar üçün xeyirli olar. Yox əgər üz çevirərlərsə, Allah onlara dünyada və axirətdə ağrılı-acılı bir əzaba düçar edəcəkdir. Artıq onların yer üzündə nə bir yaxını nə də yardımcısı olur.

 

وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللّٰهَ لَئِنْ اٰتٰينَا مِنْ فَضْلِه۪ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِح۪ينَ

75. Onların içində: “Əgər bizə lütfündən verərsə, əlbəttə biz də sədəqə verənlərdən və xeyirxahlıq edənlərdən olarıq”- deyə söz verənlər də vardır.

 

فَلَمَّٓا اٰتٰيهُمْ مِنْ فَضْلِه۪ بَخِلُوا بِه۪ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ

76. Ancaq Allah onlara lütfündən verdiyi zaman xəsislik edib üz çevirdilər. Onlar dönək/dönük kimsələrdir.

 

فَاَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا ف۪ي قُلُوبِهِمْ اِلٰى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَٓا اَخْلَفُوا اللّٰهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ

77. Verdikləri sözü tutmamalarının və yalan söyləmələrinin cəzası olaraq Allah da Özü ilə üzləşəcəkləri günə qədər qəlblərinə bir nifaq saldı[79].

 

اَلَمْ يَعْلَمُٓوا اَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَنَجْوٰيهُمْ وَاَنَّ اللّٰهَ عَلَّامُ الْغُيُوبِۚ

78. Bilmədilərmi ki, Allah onların sirlərini də gizli danışıqlarını da bilir!  Allah, gizli-saxlı hər şeyi çox yaxşı bilir.

 

اَلَّذ۪ينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّع۪ينَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ فِي الصَّدَقَاتِ وَالَّذ۪ينَ لَا يَجِدُونَ اِلَّا جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْۜ سَخِرَ اللّٰهُ مِنْهُمْۘ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ

79. Könüllü surətdə sədəqələrini artıqlaması ilə verən möminlərlə və ancaq tapa bildiyi qədərini verənləri[80] ayıblayan, sonra da onları məsxərəyə qoyanları Allah da məsxərəyə qoymuşdur. Onlar üçün ağrılı-acılı bir əzab var.

 

اِسْتَغْفِرْ لَهُمْ اَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْۜ اِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْع۪ينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْۜ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ۜ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ۟

80. Onlar üçün istər bağışlanma[81] dilə istər diləmə (fərqi yoxdur)[82]. Onlar üçün yetmiş dəfə bağışlanma diləsən də Allah onları əsla bağışlamaz. Bu, Allahı və rəsulunu/elçisinin gətirdiyini görməməzliyə vurmaları səbəbiylədir. Allah, yoldan çıxmış bir xalqı əsla yola gətirməz.

 

فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللّٰهِ وَكَرِهُٓوا اَنْ يُجَاهِدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّۜ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ اَشَدُّ حَرًّاۜ لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ

81. Allahın elçisinə müxalifət edib (döyüşə çıxmayıb) arxada qalanlar oturub qalmalarına sevindilər. Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla cihad etməkdən [83] xoşlanmadılar. Bir də “Bu istidə döyüşə çıxmayın!” – dedilər. De ki: “Cəhənnəm odu daha istidir!” Kaş anlayaydılar.

 

فَلْيَضْحَكُوا قَل۪يلًا وَلْيَبْكُوا كَث۪يرًاۚ جَزَٓاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ

82. Artıq qazandıqlarının cəzası olaraq az gülsünlər, çox ağlasınlar.

 

فَاِنْ رَجَعَكَ اللّٰهُ اِلٰى طَٓائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ اَبَدًا وَلَنْ تُقَاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّاۜ اِنَّكُمْ رَض۪يتُمْ بِالْقُعُودِ اَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخَالِف۪ينَ

83. Əgər Allah səni onlardan bir dəstənin yanına qaytarsa və onlar səndən (döyüşə) çıxmaq üçün izn istəsələr, de ki: “Mənimlə heç bir zaman (döyüşə) çıxa bilməyəcəksiniz və mənimlə bərabər bir düşmənlə əsla döyüşməyəcəksiniz. Çünki siz əvvəlcədən oturub qalmağa razı oldunuz. İndi də arxada qalanlarla bərabər oturmağa davam edin[84].

 

وَلَا تُصَلِّ عَلٰٓى اَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ اَبَدًا وَلَا تَقُمْ عَلٰى قَبْرِه۪ۜ اِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَمَاتُوا وَهُمْ فَاسِقُونَ

84. Onlardan ölən bir kəsin namazını qətiyyən qılma, qəbrinin başında da durma! Çünki onlar, Allahı və rəsulunu/elçisinin gətirdiyini görməməzliyə vurdular və fasiq/yoldan çıxmış olaraq öldülər[85].

 

وَلَا تُعْجِبْكَ اَمْوَالُهُمْ وَاَوْلَادُهُمْۜ اِنَّمَا يُر۪يدُ اللّٰهُ اَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِهَا فِي الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ اَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ

85. Onların malları və övladları səni təəccübləndirməsin[86]. Allah bunlarla dünyadaa onlara əzab etmək və canlarının kafir olaraq çıxmasını istəyir[87].

 

وَاِذَٓا اُنْزِلَتْ سُورَةٌ اَنْ اٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَجَاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَكَ اُو۬لُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَقَالُوا ذَرْنَا نَكُنْ مَعَ الْقَاعِد۪ينَ

86. “Allaha inanıb güvənin və elçisi ilə birlikdə cihada çıxın![88]” deyə, bir surə nazil olduğu zaman onlardan sərvət sahibi olanları səndən izn istəyər və: “Bizi burax (döyüşə çıxmayıb) oturanlarla birlikdə qalaq.” deyərlər[89].

 

رَضُوا بِاَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطُبِعَ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ

87. Onlar arxadakılarla birlikdə oturub qalmağa razı oldular. (Sanki) qəlblərinə möhür vurulmuş[90], artıq onlar anlamırlar[91].

 

لٰكِنِ الرَّسُولُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْۜ وَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُۘ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

88. Lakin (Allahın) elçisi və onunla birlikdə olan möminlər, malları və canları ilə cihad edərlər[92]. Bütün xeyirlər onlar üçündür. Qurtuluşa nail olanlar da məhz onlardır[93].

 

اَعَدَّ اللّٰهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَاۜ ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ۟

89. Allah onlara, içindən çaylar axan baxçalar hazırlamışdır. Onlar orada həmişəlik qalacaqlar. Bax bu, böyük nailiyyətdir!

 

وَجَٓاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْاَعْرَابِ لِيُؤْذَنَ لَهُمْ وَقَعَدَ الَّذ۪ينَ كَذَبُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُۜ سَيُص۪يبُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ

90. Bədəvi Ərəblərdən özlərinə izn verilsin deyə, üzrxahlar gəldi. Allaha və elçisinə yalan deyənlər isə yerlərinə oturub qaldılar[94]. Onlardan kafirlik edənləri, yaxında ağrılı-acılı bir əzab yaxalayacaqdır.

 

لَيْسَ عَلَى الضُّعَفَٓاءِ وَلَا عَلَى الْمَرْضٰى وَلَا عَلَى الَّذ۪ينَ لَا يَجِدُونَ مَا يُنْفِقُونَ حَرَجٌ اِذَا نَصَحُوا لِلّٰهِ وَرَسُولِه۪ۜ مَا عَلَى الْمُحْسِن۪ينَ مِنْ سَب۪يلٍۜ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌۙ

91. Zəiflərə, xəstələrə və xərcləyəcək bir şey tapa bilməyənlərə, Allaha və elçisinə qarşı səmimi olduqları müddətcə (savaşa çıxmamalarından ötrü) bir sorumluluq yoxdur[95]. Yaxşı iş görənləri sorumlu tutmağa heç bir əsas da yoxdur. Allah çox bağışlayandır, rəhmlidir.

 

وَلَا عَلَى الَّذ۪ينَ اِذَا مَٓا اَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لَٓا اَجِدُ مَٓا اَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِۖ تَوَلَّوْا وَاَعْيُنُهُمْ تَف۪يضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا اَلَّا يَجِدُوا مَا يُنْفِقُونَۜ

92. (Savaşa getməyə) minik təmin etmək üçün sənin yanına gəldiklərində: “Sizin üçün bir minik tapa bilmirəm”- dediyin zaman, özləri də xərcləyəcək bir şey tapa bilmədiklərindən ötrü üzüntüdən gözləri yaşla dolmuş halda geri dönənlərin də (heç bir sorumluluğu) yoxdur.

 

اِنَّمَا السَّب۪يلُ عَلَى الَّذ۪ينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَهُمْ اَغْنِيَٓاءُۚ رَضُوا بِاَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِۙ وَطَبَعَ اللّٰهُ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ

93. Əsl sorumlular, zəngin olduqları halda səndən icazə istəyənlərdir[96]. Onlar arxadakılarla birlikdə qalmağa razı oldular. (Sanki) Allah rəlblərinə möhür vurmuş, artıq onlar anlamırlar[97].

 

يَعْتَذِرُونَ اِلَيْكُمْ اِذَا رَجَعْتُمْ اِلَيْهِمْۜ قُلْ لَا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّاَنَا اللّٰهُ مِنْ اَخْبَارِكُمْۜ وَسَيَرَى اللّٰهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ اِلٰى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ

94. Onların yanına geri döndüyünüz zaman sizə qarşı üzrxahlıq edəcəklər. De ki: “(Əbəs yerə) üzrxahlıq etməyin! Sizə əsla inanmayacayıq. Çünki Allah sizin əməllərinizi bizə bildirdi[98]. Sonrakı əməllərinizi də Allah və elçisi görəcəkdir[99]. Sonra qeybi/aşkar olmayanı və şəhadəti/aşkar olanı bilən Allahın huzuruna çıxarılacaqsınız. O sizə etdiyiniz əməlləri bildirəcəkdir.

 

سَيَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ لَكُمْ اِذَا انْقَلَبْتُمْ اِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْۜ فَاَعْرِضُوا عَنْهُمْۜ اِنَّهُمْ رِجْسٌۘ وَمَأْوٰيهُمْ جَهَنَّمُۚ جَزَٓاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ

95. Yanlarına qayıtdığınız zaman sizə Allahın adıyla and verəcəklər[100] ki, onları rahat buraxasınız. Artıq onlardan uzaqlaşın! Çünki onlar murdardırlar[101]. Qazandıqlarının cəzası olaraq, qalacaqları yer cəhənnəmdir.

 

يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْۚ فَاِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَاِنَّ اللّٰهَ لَا يَرْضٰى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِق۪ينَ

96. Onlardan razı olasınız deyə də sizə and verəcəklər. Siz onlardan razı olsanız belə, Allah yoldan çıxmış bir tayfadan razı olmaz[102].

 

اَلْاَعْرَابُ اَشَدُّ كُفْرًا وَنِفَاقًا وَاَجْدَرُ اَلَّا يَعْلَمُوا حُدُودَ مَٓا اَنْزَلَ اللّٰهُ عَلٰى رَسُولِه۪ۜ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ

97. Bədəvilərin kafirliyi və münafiqliyi daha şiddətlidir. Allahın, elçisinə nazil etdiyi hüdudları bilməmələri daha təbiidir. Allah biləndir, hökm/hikmət sahibidir.

 

وَمِنَ الْاَعْرَابِ مَنْ يَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ مَغْرَمًا وَيَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوَٓائِرَۜ عَلَيْهِمْ دَٓائِرَةُ السَّوْءِۜ وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ

98. Bədəvilərdən elələri var ki, (Allah yolunda) xərcləyəcəkləri şeyi bir itki sayır və hər şeyin əleyhinizə dönməsini gözləyirlər. Pisliklər öz başlarına gəlsin! Allah eşidəndir, biləndir.

 

وَمِنَ الْاَعْرَابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَيَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَ اللّٰهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِۜ اَلَٓا اِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْۜ سَيُدْخِلُهُمُ اللّٰهُ ف۪ي رَحْمَتِه۪ۜ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ۟

99. Bədəvilərdən elələri də var ki, Allaha və axirət gününə inanıb güvənir, xərclədiklərini Allaha yaxın olmaq və elçinin dua/ dəstəyini alma vəsiləsi sayarlar. Bilin ki bu, onlar üçün bir yaxınlıq səbəbidir. Allah, onları rəhmətinə daxil edəcəkdir. Şübhəsiz Allah, çox bağışlayandır, rəhmlidir.

 

وَالسَّابِقُونَ الْاَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِر۪ينَ وَالْاَنْصَارِ وَالَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُمْ بِاِحْسَانٍۙ رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَاَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي تَحْتَهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَٓا اَبَدًاۜ ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ

100. Mühacirlər[103] və Ənsarın[104] öncüləriylə onları gözəl bir şəkildə təqib edənlər var ha, Allah onlardan razı, onlar da Allahdan razı olmuşdur[105]. Allah onlara içindən çaylar axan baxçalar hazırlamışdır. Orada həmişəlik, əbədi olaraq qalacaqlar[106]. Böyük qurtuluş bax budur!

 

وَمِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْاَعْرَابِ مُنَافِقُونَۜ وَمِنْ اَهْلِ الْمَد۪ينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْۜ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْۜ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ اِلٰى عَذَابٍ عَظ۪يمٍۚ

101. Ətrafınızdakı bədəvilərdən münafiq/ikiüzlü olanlar vardır. Mədinə xalqından da münafiqlikdə ustalaşmış olanlar vardır. Sən onları bilməzsən, onları biz bilirik[107]. Onlara ikiqat əzab edəcəyik[108]. Sonra da böyük bir əzaba atılacaqlar.

 

وَاٰخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَاٰخَرَ سَيِّئًاۜ عَسَى اللّٰهُ اَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْۜ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ

102. Münafiqlərdən bəziləri isə günahlarını etiraf etdilər. Onlar yaxşı bir əməllə başqa bir pis əməli qarışdırdılar[109]. (Tövbə/dönüş edərlərsə) Allah da tövbələrini/dönüşlərini qəbul edər. Şübhəsiz Allah, çox bağışlayandır, rəhmlidir.

 

خُذْ مِنْ اَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكّ۪يهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْۜ اِنَّ صَلٰوتَكَ سَكَنٌ لَهُمْۜ وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ

103. (Ey Muhəmməd!) Onların hamısının mallarından sədəqə al[110]. Bununla onları təmizləmiş və pak etmiş olarsan. Bir də onlara davamlı dəstək ol. Şübhəsiz, sənin dəstəyin onlar üçün bir təskinlik olar[111]. Allah eşidəndir, biləndir.

 

اَلَمْ يَعْلَمُٓوا اَنَّ اللّٰهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِه۪ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَاَنَّ اللّٰهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ

104. Onlar bilmirlərmi ki, Allah bəndələrinin tövbələrini və sədəqələrini qəbul edir? Şübhəsiz Allah tövbələri qəbul edəndir, rəhmlidir.

 

وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّٰهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَۜ وَسَتُرَدُّونَ اِلٰى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَۚ

105. De: (İstədiyinizi) edin! Gördüyünüz işləri Allah, Onun elçisi[112] və möminlər seyr edir. Siz qeybi/aşkar olmayanı və şəhadəti/aşkar olanı bilənin huzuruna çıxarılacaqsınız. O da sizə gördüyünüz işləri bildirəcəkdir.

 

وَاٰخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِاَمْرِ اللّٰهِ اِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَاِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْۜ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ

106. Bir qisminin işi də Allaha qalmışdır[113]. O, onlara ya əzab verər ya da onların tövbələrini qəbul edər. Allah biləndir, hökm/hikmət sahibidir.

 

وَالَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْر۪يقًا بَيْنَ الْمُؤْمِن۪ينَ وَاِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُۜ وَلَيَحْلِفُنَّ اِنْ اَرَدْنَٓا اِلَّا الْحُسْنٰىۜ وَاللّٰهُ يَشْهَدُ اِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ

107. Bir də zərərli fəaliyyətlərlə məşğul olmaq, küfrə dəstək olmaq, möminlər arasına təfriqə salmaq və Allaha, Onun elçisinə qarşı savaşanlara qərargah olsun deyə bir məscid tikənlər var[114]. Üstəlik: “Bizim yaxşılıqdan başqa bir məqsədimiz yox!” – deyə and içərlər. Amma Allah şahiddir ki, onlar həqiqətən yalancıdırlar.

 

لَا تَقُمْ ف۪يهِ اَبَدًاۜ لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَى التَّقْوٰى مِنْ اَوَّلِ يَوْمٍ اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ ف۪يهِۜ ف۪يهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ اَنْ يَتَطَهَّرُواۜ وَاللّٰهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّر۪ينَ

108. Orada əsla namaz qılma! Təməli ilk gündən etibarən təqva/pisliklərdən qorunma üzərinə qurulmuş məscidin içində namaz qılmağın daha doğrudur. Orada paklanmağı sevən adamlar var. Allah, pak olanları sevər.

 

اَفَمَنْ اَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلٰى تَقْوٰى مِنَ اللّٰهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ اَمْ مَنْ اَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلٰى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِه۪ ف۪ي نَارِ جَهَنَّمَۜ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ

109. Binasını təqva/pisliklərdən qorunma və Allah rizasını əldə etmə təməli üzərinə quranmı daha xeyirlidir, yoxsa binasını çökmək üzrə olan bir uçurumun kənarına qurub, onunla birlikdə özü də cəhənnəm atəşinə yuvarlananmı (daha xeyirlidir)?[115] Allah, zalım xalqı doğru yola yönəltməz.

 

لَا يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذ۪ي بَنَوْا ر۪يبَةً ف۪ي قُلُوبِهِمْ اِلَّٓا اَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْۜ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ۟

110. Onların qurduqları bina, qəlbləri parça-parça olana qədər qəlblərindən çıxmayan bir şübhə/hüzursuzluq mənbəyi olaraq qalacaqdır. Allah biləndir, hökm/hikmət sahibidir.

 

اِنَّ اللّٰهَ اشْتَرٰى مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ اَنْفُسَهُمْ وَاَمْوَالَهُمْ بِاَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَۜ يُقَاتِلُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرٰيةِ وَالْاِنْج۪يلِ وَالْقُرْاٰنِۜ وَمَنْ اَوْفٰى بِعَهْدِه۪ مِنَ اللّٰهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذ۪ي بَايَعْتُمْ بِه۪ۜ وَذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ

111. Şübhəsiz ki, Allah möminlərdən canlarını və mallarını cənnət müqabilində satın almışdır[116]. Onlar Allah yolunda savaşırlar, öldürürlər və ölürlər. Bu, Allahın Tövratda, İncildə və Quranda vəd etdiyi bir həqiqətdir. Sözünü Allahdan daha yaxşı kim tuta bilər? Elə isə, Onunla etdiyiniz bu alış-verişə görə sevinin[117]! Böyük qurtuluş bax budur!

 

اَلتَّٓائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّٓائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْاٰمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللّٰهِۜ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِن۪ينَ

112. Onlar tövbə edən, ibadət edən, həmd/şükür edən, Allah yolunda səyahət edən[118], rüku edən, səcdə edən, marufu/yaxşı şeyləri əmr edən, pis şeylərdən uzaqlaşdıran və Allahın qoyduğu hədləri haqqı ilə qoruyanlardır. Sən o möminləri müjdələ![119]

 

مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُٓوا اَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِك۪ينَ وَلَوْ كَانُٓوا اُو۬ل۪ي قُرْبٰى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ اَنَّهُمْ اَصْحَابُ الْجَح۪يمِ

113. Müşriklərin cəhənnəm əhalisi olduqları açıq-aydın bəlli olduqdan sonra, yaxınları belə olsa, onlara bağışlanma diləmək Nəbiyə və möminlərə yaraşmaz.[120]

 

وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ اِبْرٰه۪يمَ لِاَب۪يهِ اِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَٓا اِيَّاهُۚ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُٓ اَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّٰهِ تَبَرَّاَ مِنْهُۜ اِنَّ اِبْرٰه۪يمَ لَاَوَّاهٌ حَل۪يمٌ

114. İbrahimin öz atası üçün bağışlanma diləməsi sadəcə ona verdiyi sözdən ötrü idi[121]. Onun bir Allah düşməni olduğu özünə açıq-aydın bəlli olduqda ondan uzaqlaşdı. İbrahim çox həssas və həlim şəxsiyyətli biri idi[122].

 

وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيُضِلَّ قَوْمًا بَعْدَ اِذْ هَدٰيهُمْ حَتّٰى يُبَيِّنَ لَهُمْ مَا يَتَّقُونَۜ اِنَّ اللّٰهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ

115. Allah, bir xalqı doğru yola yönəltdikən sonra nələrdən qorunub çəkinməli olduqları şeyləri açıq-aydın bildirmədən onları dəlalətdə saymaz.[123] Şübhəsiz Allah hər şeyi biləndir.

 

اِنَّ اللّٰهَ لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِۜ يُحْي۪ وَيُم۪يتُۜ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪يرٍ

116. Göylərdə və yerdə bütün mülk/səlahiyyət şübhəsiz Allahındır[124]. O, həm həyat verir həm də öldürür[125] Allah ilə aranıza girəcək nə bir himayəçi nə də yardımcı vardır[126].

 

لَقَدْ تَابَ اللّٰهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِر۪ينَ وَالْاَنْصَارِ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُ ف۪ي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا كَادَ يَز۪يغُ قُلُوبُ فَر۪يقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْۜ اِنَّهُ بِهِمْ رَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌۙ

117. Allah bu Nəbi[127] ilə çətin zamanda ona tabe olan Mühacir və Ənsardan[128] qəlbi dönmək üzrə olan bir qrupun[129] tövbəsini qəbul etdi. Tövbələrini qəbul etdi çünki onlara qarşı çox şəfqətli və çox mərhəmətlidir.

 

وَعَلَى الثَّلٰثَةِ الَّذ۪ينَ خُلِّفُواۜ حَتّٰٓى اِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْاَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ اَنْفُسُهُمْ وَظَنُّٓوا اَنْ لَا مَلْجَاَ مِنَ اللّٰهِ اِلَّٓا اِلَيْهِۜ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُواۜ اِنَّ اللّٰهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ۟

118. Həmçinin savaşdan geri qalan/hökmü gecikdirilən o üç nəfərin[130] tövbələrini qəbul etdi. Yer üzü bütün genişliyinə baxmayaraq onlara dar gəlmiş, vicdanları onları rahatsız etmişdi. Allahdan qaçanın tək sığınağı yenə Allah olduğunu anlamışdılar. Sonra (əvvəlki hallarına) dönsünlər deyə, Allah onlara tövbə etmə/dönmə fürsəti verdi. Şübhəsiz Allah tövbələri/dönüşləri qəbul edəndir, rəhmlidir.

 

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِق۪ينَ

119. Ey inanıb güvənənlər! Allaha qarşı çıxmaqdan çəkinin[131] və sadiqlərlə/doğru insanlarla birlikdə olun.[132]

 

مَا كَانَ لِاَهْلِ الْمَد۪ينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْاَعْرَابِ اَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللّٰهِ وَلَا يَرْغَبُوا بِاَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِه۪ۜ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ لَا يُص۪يبُهُمْ ظَمَاٌ وَلَا نَصَبٌ وَلَا مَخْمَصَةٌ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَلَا يَطَؤُ۫نَ مَوْطِئًا يَغ۪يظُ الْكُفَّارَ وَلَا يَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا اِلَّا كُتِبَ لَهُمْ بِه۪ عَمَلٌ صَالِحٌۜ اِنَّ اللّٰهَ لَا يُض۪يعُ اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَۙ

120. Mədinəlilərə və onların ətrafında olan bədəvilərə Allahın elçisindən geri qalmaq/onun arxasından çəkilmək[133], onun canından öncə öz canlarının hayına düşmək yaraşmaz.[134] Çünki Allah yolunda (savaşa çıxdıqları zaman) qarşılaşacaqları bir susuzluq, bir yorğunluq, aclıq və kafirləri özlərindən çıxaracaq hər addım və düşməndən qazanacaqları hər şey onlar üçün xeyirxah bir əməl olaraq yazılır. Şübhəsiz Allah, gözəl davrananların mükafatını hədər etməz.

 

وَلَا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغ۪يرَةً وَلَا كَب۪يرَةً وَلَا يَقْطَعُونَ وَادِيًا اِلَّا كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللّٰهُ اَحْسَنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

121. Allah onlara, etdiklərinin daha gözəl qarşılığını versin deyə[135], kiçik və ya böyük xərclədikləri hər məsrəf və aşıb keçdikləri hər vadi mütləq onların hesabına yazılır[136].

 

وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَٓافَّةًۜ فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَٓائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدّ۪ينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ اِذَا رَجَعُٓوا اِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ۟

122. Möminlərin hamısının birlikdə döyüşə çıxmaları uyğun deyildir. Elə isə hər tayfadan bir dəstə dini qavramaq və geri qayıtdıqları zaman öz xalqını xəbərdar etmək üçün arxada qalsınlar. Beləcə həm daha hazırlıqlı və tədbirli olarlar[137].

 

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا قَاتِلُوا الَّذ۪ينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ وَلْيَجِدُوا ف۪يكُمْ غِلْظَةًۜ وَاعْلَمُٓوا اَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُتَّق۪ينَ

123. Ey inanıb güvənənlər! Sizə qarşı (savaşa yönəlmiş) kafirlərlə savaşın[138] ki, sizdə sarsılmaz bir güc olduğunu görsünlər[139]. Bilin ki Allah, müttəqilərlə/pislikdən çəkinənlərlə bərabərdir.

 

وَاِذَا مَٓا اُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ اَيُّكُمْ زَادَتْهُ هٰذِه۪ٓ ا۪يمَانًاۚ فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا فَزَادَتْهُمْ ا۪يمَانًا وَهُمْ يَسْتَبْشِرُونَ

124. Hər hansı bir surə[140] nazil edildiyi zaman aralarından: “İndi bu, hansınızın imanını artırdı ki?!”- deyənlər olur. Ancaq iman gətirənlərə gəlincə (o surə) onların imanlarını artırır[141] Onlar bunu bir-birlərinə müjdələyirlər.

 

وَاَمَّا الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا اِلٰى رِجْسِهِمْ وَمَاتُوا وَهُمْ كَافِرُونَ

125. Qəlblərində xəstəlik olanlara gəlincə[142], (o surə) onların pisliklərinə pislik qatar[143] və kafir olaraq ölərlər.

 

اَوَلَا يَرَوْنَ اَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ ف۪ي كُلِّ عَامٍ مَرَّةً اَوْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ لَا يَتُوبُونَ وَلَا هُمْ يَذَّكَّرُونَ

126. Onlar hər il bir və ya iki dəfə imtahandan[144] keçirildiklərini görmədilərmi? Sonra nə tövbə edirlər/səhvlərindən dönürlər nə də doğru bilgiyə yönəlirlər.

 

وَاِذَا مَٓا اُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ اِلٰى بَعْضٍۜ هَلْ يَرٰيكُمْ مِنْ اَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُواۜ صَرَفَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ

127. Bir surə nazil edildiyi zaman bir-birlərinə baxıb: “Sizi kimsə görürmü?[145]– deyər, sonra da dönüb aradan çıxarlar. Allah da onların qəlblərini döndürüb aradan çıxarır; çünki onlar qavramayan bir xaqldır.

 

لَقَدْ جَٓاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِكُمْ عَز۪يزٌۘ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَر۪يصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِن۪ينَ رَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ

128. Həqiqətən, sizə öz içinizdən[146] elə bir elçi gəlmişdir ki, sizin çətinliyə düşməyiniz ona ağır gəlir.[147] O sizə qarşı qayğıkeşdir, möminlərə qarşı çox şəfqətlidir, mərhəmətlidir[148].

 

فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللّٰهُۘ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا هُوَۜ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ

129. Əgər üz çevirsələr, de ki: “Mənə Allah yetər! Ondan başqa heç bir ilah yoxdur! Mən Ona təvəkkül etmişəm[149]. Böyük ərşin[150] sahibi Odur!

[1] Cahiliyyə dövründə Qüreyşlilərə və onun ətrafında olan qəbilələrə hums deyilirdi. Hums, dinlərinə bağlı, qarşı qoyulmayacaq gücdə olan qəhrəman deməkdir (əl-Ayn).  Bunlar özlərini “əhlullah/Allahın yaxını” olaraq gördükləri üçün həcc əsnasında Ərafata çıxmazdılar (Təbəri, Bəqərə surəsi 189-cu ayənin təfsiri). Bu elan onlara edildiyi üçün “həcci əkbər” günü, iddia edildiyi kimi Ərafat vəqfinin edildiyi gün deyil, qurban bayramının birinci günü olur.

[2] Burada ağlanan sazişlər, tarixdə “Hüdeybiyə müqaviləsi” olaraq keçər. Xəndək döyüşündən bir il sonra 628-ci il Mart ayında Məkkəli müşriklər və Mədinəli müsəlmanlar arasında bağlanan sazişlərə görə 10 il boyü tərəflər və müttəfiq olduqları qəbilələr birbirlərinə hücum etməyəcək və hər cür ticari əlaqələrdə güvəni saxlayacaqlar. Bağlanan sazişdən 2 il sonra Qüreyşdən gizli dəstək alan Bəni Bəkr qəbiləsi, müsəlmanların müttəfiqi olan Bəni Hüzaa qəbiləsinə hücum edərək həmin sazişi pozmuşdur. Bu ayədə, anlaşmaya sadiq qalanlar isə istisna edilmiş və onlar arasındaki sazişin qüvvədə olduğu bildirilmişdir.

[3] Yuxarıdakı xəbərdarlıq, haram aylarının ikincisi olan Zilhiccədə edilmişdir. Buradakı haram aylar (əl-əşhurul hurum) bilinən haram aylar deyil, ikinci ayədə bildirilən (sazişi pozan müşriklər üçün) can və mal toxunulmazlığının tanındığı dörd aydır. Haram deyilməsi də bu səbəbdəndir.

[4] O müşriklər, daha əvvəl Muhəmməd əleyhissəlamı öldürməyə təşəbbüs edən, müsəlmanları Məkkədən çıxarmağa çalışanlardır. Bunlar ya verilən möhlətə qədər çıxıb gedəcəklər ya da savaş suçlusu olduqları üçün (Bəqərə 2/191) öldürüləcəklər. 11-ci ayədə tövbə edib/dönüş edib bunu hərəkətlərinə də yansıtdıqları təqdirdə bundan muaf olacaqları bildirilməkdədir.

[5] Bax: Tövbə 9/11.

[6] Məscidi-Haram yanında deyilməsinin səbəbi, bağlanan sazişin Məkkənin 17 km yaxınlığındakı Hüdeybiyədə olduğu üçündür. Hüdeybiyə, Məkkənin Mədinəyə görə altında yerləşdiyi üçün ona “Məkkənin bətni” də deyilmişdir (Fəth 48/24).

[7] Ali- İmran 3/118-119.

[8] “Qalil = قليل , bir şeyin az və keçici olduğu mənasına gəlir (Məqayis).

[9] Bax: Mümtəhinə 60/1; Muhəmməd 47/13; Tövbə 9/40; Ənfal 8/30; İsra 17/76.

[10] (أَحَقُّ) kəlməsinə sifəti müşəbbəhə (özəllik bildirən sifət) mənası verilmişdir. Bunun səbəbi  Ali-İmran 3/173-175 ayələridir.

[11] Cihad  (جهاد), düşmənin, şeytanın və ya arzuların təsirindən uzaqlaşıb Allahın əmrinə tabe olmaq üçün verilən hər cür mübarizədir (Müfrədat). Allah yolunda savaş, cihadın çox mühüm bir parçasıdır.

[12] Bax: Ali-İmran 3/118.

[13] Bəqərə 2/155, 214; Ali-İmran 3/142; Nur 24/47-50; Qiyamət 75/36.

[14] Hər müşrik eyni zamanda kafir, hər kafir də eyni zamanda müşrikdir (Ali-İmran 3/151).

[15] Nur 24/37.

[16] Hicrət, insanın bir şeydən bədəniylə, diliylə və ya qəlbiylə uzaqlaşmasıdır (Nisa 4/97-100; Ənfal 8/72-75; Məryəm 19/46; Furqan 25/30; Mümtəhinə 60/10; Müddəssir 74/5.

[17] Quranda cənnətlik və cəhənnəmlik olanlar üçün iki kəlmə işlədilir. Birisi “əbədən” digəri “xalid”. Əbədən “sonsuza qədər”, xalid isə “davamlı, ölümsüz olan” mənasına gəlir.

[18] Bax: Ənfal 8/72; Mücadələ 58/22.

[19] Cihad üçün bax: Tövbə 16-cı ayənin dipnotu.

[20] Hüneyn savaşı, Məkkənin fəthindən 20 gün sonra Müsəlmanlarla Həvazin qəbiləsi arasında olmuşdur. Məkkənin fəthindən sonra Nəbimiz (ə.s.), Həvazinə qarşı sayıca böyük bir ordu ilə hücum etdi. Ancaq savaş meydanına yaxşıca yerləşmiş Həvazinlilər, mövcud imkanlardan da istifadə edərək, savaşın başında müsəlmanları həzimətə uğratdı. Daha sonra Muhəmməd əleyhissəlam geri çəkilən ordunu yenidən toplayaraq, ikinci dəfə hücum etməsini saxladı və nəticədə müsəlmanlar qalib gəldilər.

[21] Ənfal 8/11.

[22] Burada qəsd edilən müşriklər, Hüdeybiyyə müqaviləsini pozan müşriklərdir.

[23] Yəni, Məkkəyə yaxınlaşmasınlar. Bax: Tövbə surəsi 7-ci ayənin dipnotu.

[24] Onlar gəlməzlərsə, ticari fəaliyyətimiz, qazancımız azalır deyə bir qorxuya qapılmayın.

[25] Resul/Elçi, “birinə göndərilən söz və o sözü çatdırmaq üçün göndərilən şəxs” mənasına gəlir (Müfrədat). Allahın elçilərinin vəzifəsi, Onun sözlərini insanlara çatdırmaqdır. Bu səbəblə Quranda keçən Allahın rəsulu/elçisi (رسول اللّه ) ifadələrində əsl vurğu ayələrədir. Muhəmməd əleyhissəlam vəfat etdiyi üçün bizimlə həmhal olan rəsul, ancaq Qurandır (Ali İmran 3/144). Rəsul kəlməsi yerinə “rəsul/elçisinin gətirdikləri” ifadəsi bunun üçün yazılmışdır (Maidə 5/67; Nahl 16/35).

[26] “O cəzanı” deyə məal verdiyimiz əl-cizyə (الْجِزْيَةَ), növ bildirən məsdərdir, müəyyən bir cəza deməkdir. Onun nə demək olduğunu bu ayədən öyrənə bilərik: “Ayələrimizə göz yumanlarla (kafirlərlə) savaşda qarşılaşanda boyunlarının kökünə vurun. Təsirsiz hala gətirincə, onları güvənlik çəmbərinə alın. Sonra əsirləri qarşılıqsız ya da fidyə alaraq sərbəst buraxın ki, savaş yükü qalmasın…” (Muhəmməd 47/4). Savaşda kiçilərək o cəzanı əlləri ilə ödəyəcək hala gəlmələri, əsir olmalarındandır.  Ödəyəcəkləri cəza da qarşılıqsız sərbəst buraxılmayanların ödəyəcəkləri fidyədir. Ənənədə qeyri müsəlmanların kişilərindən alınan baş vergisi anlamındakı cizyənin, hər hansı bir dəlili yoxdur.

[27] Bax: Bəqərə 2/190. Bizə savaş açanlar xaricindəki əhli-kitabla davranışımız barədə isə Uca Allah: “Onlarla ən gözəl şəkildə mücadələ aparın…” deməkdədir (Ənkəbud 29/46).

[28] Üzeyr, Tövratda “Əzra” deyə keçər. Qüdsdəki Beytul-Məqdisin ilk yıxılışından sonra (İsra 17/5), Buxtun-Nasr, yəhudiləri Babilə sürgün edir. Miladdan əvvəl 539-cu ildə Babili fəth edən Fars krali Koreş; Üzeyri, Nehemyanı və digərlərini Məscidi yenidən inşa etmək üçün geri göndərir (Tövrat/Əzra 1/1-3). Üzeyr, Qüdsü görüncə: “Allah bu şəhəri ölümündən sonra necə canlandıracaq?” dedi. “Allah da onu öldürdü və yüz il sonra təkrar diriltdi” (Bəqərə 2/259). Məscid yenidən Dariusun krallığının ikinci ilindən inşa edilir (Əzra 4/11-24). Üzeyr, Qüdsə ikinci dəfə II Artahşastanın krallığının yeddinci ilində Miladdan əvvəl 437-ci ildə gəlir (Əzra 7/8). Yüz il aradan keçməsinə baxmayaraq, Üzeyr əleyhissəlamın yaşlanmadığını görən yəhudilər onu müqəddəsləşdirirlər.

[29] Əhbar (احبار), kəlməsi “Hibr”in cəmidir. Hibr (حبر), “özüylə yazı yazan şey”, mürəkkəb” və “Müsəlman və ya qeyri-müsəlman alim” yəni “elm adamı” deməkdir (Lisanul-Ərəb; Müfrədat). Ruhban, “qorxmaq”, çəkinmək” mənalarına gələn (رهب) kökündən əmələ gəlmiş bir kəlmədir. “Allahdan qorxan, Ondan çəkinən” mənalarına gələn “Rahib” kəlməsinin cəmidir. Buna görə də Ruhban; “Allahdan qorxan və xəlvət halında ibadət edən kimsələr” mənasına gəlməkdədir (Müfrədat). Bunların çoxu Kilsdə xəlvətə çəkilən din xadimləridir.

[30] Nökərin sahibinə Ərəbcə Rəbb deyilir. “Allah ilə aralarına qoyub Rəbb qəbul etməkləri”, bu insanların sözlərini Allahın ayələrinə əvəz tutmalarındandır. Adiy b. Xətm deyir ki: “Nəbimiz əleyhissəlamdan bu ayəni eşidəndə, “biz onlara ibadət etmirik, onları Rəbb olaraq görmürük”, dedim. Nəbimiz boynumdaki qızıl xaçı görüb ‘Adiyy, at o putu!’ deyib, sözlərinə davam etdi: “Onlar bunlara ibadət etmədilər, amma bir şeyi halal sayarlarsa, halal saydılar, haram sayarlarsa da haram saydılar. Onları rəbb qəbul etməkləri belə oldu.” (Tirmizi, “Təfsirul Quran”, 10). Bundan əlavə, Allahın kitabını açıqladıqlarını iddia edərək, Onun hökmləri yerinə hökm verən din xadimlərinə ya da elm adamlarına uymaq, onları rəbb qəbul etmək deməkdir.

[31] Ali-İmran 3/64; Bəyyinə 98/5. Bu əmr, Tövrat və İncildə də açıq göstərilir. “Məndən başqa ilahın olmayacaq. Özünə nə göydə nə yerdə nə də yerin altındakı sularda yaşayan hər hansı bir canlıya bənzər büt düzəltməyəcəksən! Bütlərin önündə əyilməyəcək, onlara ibadət etməyəcəksən!” (Tövrat, “Təsniyə” 5/7-8). “İsa, ona bu qarşılığı verdi: “(Allaha) Rəbbə ibadət edəcək və yalnız Ona qul olacaqsan” deyə yazılmışdır” (İncil, “Luka”, 4/8).

[32] Buradakı “nur” kəlməsi, Allahın endirdiyi Quranın bir sifətidir (Nisa 4/174; Maidə 5/15; Əraf 7/157; Təğabun 64/8). Bu nuru ağızla söndürmək, onu yalanlamağa, çürütməyə, təsirsiz hala gətirməyə çalışmaqdır (Bəqərə 2/42; Maidə 5/15; Füssilət 41/26; Saf 61/8).

[33] Allahın nurunu tamamlaması, endirdiyi son kitabla bu dinə yenidən son şəklini verməsidir (Maidə 5/3).

[34] Hər insan özünü dindar saydığı üçün (Əraf 7/30) hər kəsin bir dini var. Bu səbəblə haqq din hər yerə hakim olacaqdır (Fəth 48/2; Saf 61/9).

[35] Haqq din, Allahın kitablarında bəyan etdiyi tək din olan İslam dinidir (Ali İmran 3/19; Zümər 39/2-3). Bunun xaricində qalanlar batıl dinlərdir (Ali İmran 3/85).

[36] Haram aylar; Zilqadə, Zilhiccə, Məhərrəm və Rəcəb aylarıdır.

[37] Bəqərə 2/194, 217; Maidə 5/2, 97.

[38] Buradakı kaffətən (كافة) ifadəsinə bütün aylarda (في كافة الشهور) anlamı verilmişdir. Onsuz da haram aylarda bizimlə savaşarlarsa, bizə də savaşma haqqı doğar (Bəqərə 2/194, 217). Təfsir və məallarda bu ayəyə “hamınız savaşın” mənası verilir. Halbuki bu məna Tövbə 9/122-ci ayəyə tərs düşməkdədir.

[39] Haram ayları ertələmək, ayədə keçən (النَّس۪ٓيءُ) kəlməsi ertələmək anlamında məsdərdir. Hicri təqviminə görə haram ayların, ilin bütün mövsimlərini dolaşması, bəzi insanların işinə gəlmədiyi üçün və ya ayəni doğru başa düşmədikləri üçün qəməri aylara əlavə edərək onları müəyyən bir mövsümdə sabit tutmağa çalışmışlar. Bu hiylə “النَّس۪ٓيءُ” kəlməsiylə ifadə edilir. Bunu yəhudilər də etməkdədir. Onlar dini məsələlərdə Günəş-Ay təqvimini əsas alırlar. Buna görə ayın başlanğıcı və bitişi qəməri təqvimində olduğu kimi ayın hərəkətinə görə hesaplanır. Lakin illərin sayını hesablayanda Günəş diqqətə alınır. Ayları il boyu sabit tutmaq üçün müəyyən aralıqlarla ilə bir ay (Adar II) əlavə edib ayların sayını on üçə çıxarırlar. Bu hesabla, hər on doqquz ildə yeddi dəfə bir il on üç ay çəkir.

[40] Burada bəhs edilən Təbuk səfəridir. Səfər vaxtının Mədinəlilərin ana gəlir mənbəyi olan xurmanın yığılma vaxtı olduğu üçün, münafiqlərin və qəlbində xəstəlik olan bəzi kəslərin səfərə qatılmamaq üçün icazə almaları və Muhəmməd əleyhissəlamın buna icazə verməsi, bəzilərini səfərə qatılmaya istəksiz hala gətirmişdir.

[41] Digəri Əbu Bəkrdir.

[42] Ənfal 8/30. Kaifrlərin Muhəmməd əleyhissəlama qurduqları planın boşa çıxdığını göstərməkdədir.

[43] Ali İmran 3/143; Ənfal 8/6.

[44] Cihad üçün bax: Tövbə 9/16-cı ayənin dipnotu.

[45] Bu ayə Nəbilərdə ismət sifəti yəni, günahdan qorunma sifətinin olmadığını göstərməkdədir (Nisa 4/105-107; Ənfal 8/67-68; Hud 11/12; İsra 17/73-75; Nəml 27/10-11; Təhrim 66/1-2)

[46] Fitnə kəLMƏSİ Quranda imtahan (Əraf 7/155), aldatma (Əraf /27), cəhənnəm əzabı (Zariyat 51/10-14) və savaş (Bəqərə 2/216) anlamlarında keçməkdədir.

[47] Bunlar, Bəni Mustalık savaşına qatılan Abdullah b. Səlul və bərabərindəki münafiqlərdir. Həm cəbhədə fitnə çıxarmışlar (Münafiqun 63/7-8) həm də dönüş yolunda Aişə anamıza zina iftirası etmişlər (Nur 24/11-18).

[48] Hədid 57/22.

[49] Yaşasaq, zəfər və qənimət; ölərsək, şəhidlik və cənnət.

[50] Nisa 4/142.

[51] Tövbə 9/85; Ta-ha 20/131.

[52] Nəbi, “xəbər verən” mənasındadır. Allahın insanlar arasından seçərək, vəhy yolu ilə kitab endirdiyi və onu insanlara çatdırmasını əmr etdiyi insana Nəbi deyilir. Bu səbəblə nəbi kəlməsiylə vəhy alanın şəxsi insan yönü vurgulanır. Rəsul isə daha çox nəbinin insanlığa çatdırmaq məcburiyyətində olduğu xəbərin, vəhyin özü nəzərdə tutulur. Bilavasitə, Allah və elçisi ifadəsi, Allah və Onun elçisiylə insanlığa çatdırdığı hökmü nəzərdə tutulur. Səhabə, Nəbi və Rəsul olaraq dediyi sözləri bir-birindən ayırmaq üçün soruşardılar: “Bu sənin sözünmü yoxsa Allahdan gələn vəhydirmi?…”.

[53] Sədəqə, sədaqət göstərən bir vergidir. Müsəlman olsa da olmasa da nisab miqdarı olan hər vətəndaşdan alınır (Tövbə 9/103). Müsəlman bunu Allahın əmrinə sədaqətini göstərmək üçün verdiyinə görə bu həm də zəkat sayılır.

[54] Fağır, möhtac biridir, miskin isə işsiz və çarəsiz qalana deyilir. Nəbimiz belə demişdir: “Miskin, ehtiyacını qarşılaya bilmədiyi halda heç kimdən bir şey istəməyən insandır”. (Buxari, “Zəkat”, 53; Müslim, “Zəkat”, 101).

[55] Bunlar; zəkat məmurları, vergi işində çalışanlardır. Həmçinin güvən və hüzuru saxlamaq üçün təyi olunan məmurlar da bu kategoriyaya daxildir (Tövbə 9/103). Onların maaşı da sədəqədən verilir.

[56] “Müəlləfeyi-qulub”, qəlbləri İslama isindiriləcək olanlardır. Nəbimiz, Hüneyn savaşından sonra Məkkənin liderlərindən olan Səfvan b. Ümeyyəyə bir miqdar mal vermişdi. Səvfan deyir ki: O, mənim ən çox kin bəslədiyim insan idi. Amma mənə mal, dəyər verməyə davam etdi və ən çox sevdiyim insan oldu (Əhməd b. Hənbəl, “Müsnəd”, 153).

[57] Boyunduruq altında, əsirlər kəlməsinin əsli “Riqab”dır. Riqab, hürriyyətini itirmiş insandır (Müfrədat). Əsir düşən insanlar, savaşa qatılanlara qənimətdən bir pay olaraq paylanır ki, savaşa qatılanlar onlardan fidyələrini alıb sərbəst buraxsınlar. Fidyə alınmadan da sərbəst buraxıla bilərlər (Muhəmməd 47/4). Əlindəki əsiri sərbəst buraxmaq istəməyənlərə zəkat büdcəsindən ödənilərək əsirlər azadlığına qovuşdurulur.

[58] Bu büdcə, həmçinin borçlarını ödəyə bilməyənlər üçün qurulmuşdur.

[59] Allahın əmrinə uyğun olaraq, Onun yolunda görüləcək bütün işlər üçün qurulan bir büdcədir (Bəqərə 2/190, 195; Ənfal 8/60).

[60] Sosyal əlaqələrin və ticari fəaliyyətlərin inkişafı üçün, yolların inşasına və oralarda güvənlə hərəkət etməsinə ehtiyac duyulduyulduğu üçün bu büdcədən buraya da xərclənir (Nəhl 16/112).

[61] Ali İmran 3/164; Ənbiya 21/107.

[62] Başda keçən “nəbini incitmə” ifadəsi, ayənin sonunda “Rəsulullahı incitmə” ilə tamamlanmışdır. Çünki, nəbini incitmə ilə rəsulu incitmə arasında nəticəyə təsir edəcək mühüm bir amil vardır. Quranda nəbi və rəsul kəlmələri birbiri ilə əlaqəli olsa da aralarında anlam fərqi böyükdür. Nəbi, özünə risalətlə əlaqəli vəhy endirdiyi üçün dəyəri yüksəldilmiş insandır. Bu yönüylə nəbilik bir ünvandır və bəşəri xüsusiyyətləri ifadə edir. Rəsul isə özünə endirilən vəhyi təbliğ etmə vəzifəsini və təbliğ edilən şeyi ifadə edər. Nəbilik ünvanını, verildiyi andan etibarən ölümünə qədər həyatının hər anında daşıyır, amma rəsulluq vəzifəsi təbliğ fəaliyyətini sürdürdüyü anda başlayır. Bu səbəblə, Quranda nəbiyə mütləq itaətdən bəhs edilmədiyi halda, rəsula mütləq sürətdə itaət etmək əmr edilir və bunun Allaha itaət anlamına gəldiyi bildirilir (Nisa 4/80). Bu ayədə də görüldüyü kimi, Nəbini incidənlər qınanır və xəbərdar edilir, ancaq rəsulu incidənlər ağrılı-acılı əzabla təhdid edilir. Çünki, nəbini incitmə bəşəri münasibətlərə dair bir əksikliyin təzahürü ikən, rəsulu incitmə onun təbliğ etdiyi şeyə yəni, Allaha və onun nazil etdiyinə qarşı gəlmə anlamına gəlir. Bu səbəblə Muhəmməd əleyhissəlamın ətrafındakı insanlar, onunla danışanda və ya mübahisə edəndə onun hansı vəsflə danışdığını soruşardılar, bilməyənlərin də buna diqqət etmələri xüsusunda xəbərdarlıq edildiklərini görməkdəyik (Hucurat 92/2-3). Nəticə etibarı ilə, Nəbiylə mübahisə etmək ən çox nəzakətsizlik olaraq dəyərləndirildiyi halda (Əhzab 33/53), rəsula yəni onun təbliğ etdiyi şeyə qarşı çıxmaq, insanı Allahın yolundan çıxarıb cəhənnəmə götürəcəkdir (Əhzab 33/57).

[63] Allahın rizasının qazanılması, Onun əmr və qadağalarının yerinə yetirilməsinə bağlıdır. Onun əmr və qadağalarını bizə rəsullar çatdırır. Bu səbəblə Allaha itaət etməyin yolu rəsula itaət etməkdən keçər (Nisa 4/80; Nur 24/54). Nəbi və rəsulların çatmadığı yerlərdə yaxud onlar vəfat etdikdən sonra rəsulluq vəzifəsi, Allahın nazil etdiyi kitabın təbliğ edilməsiylə yerinə yetirilir.

[64] Mücadələ 58/5-6, 20-22. Bu və öncəki ayələrdə, Allah və rəsulunun ayrı-ayrı zikr edilməsi, itaətə və üsyana mövzu olan iki ayrı hakimiyyətdən bəhs edilməz. Allah və rəsulu/elçisi deyilməsi, ikisi aynı şeyi çatdırdığı üçün eyni şeyə, hakimiyyətə üsyan edildiyini göstərməkdədir. Ona qarşı üsyan yəni elçiyə üsyan Allaha üsyan deməkdir.

[65] Münafiq (ikiüzlü) kəlməsini yaxşı başa düşmək üçün bax: Bəqərə 2/8-21 və Münafiqun surəsi.

[66] “Surə” kəlməsinin kök anlamı “əhatə etmə və yüksəlmə”dir. “Şəhərin ətrafını çevirən divar” üçün eyni kökdən “sur” kəlməsi işlədilir (Hədid 57/13). İki ucu birləşmiş və bir alanı ifadə edən formada olan biləziyə “sivar” deyilir (İnsan 76/21). “Surə” də, bir şeyi digərlərindən ayırmaq üçün çəkilən sərhəddi ifadə edir. Belə ki, Quranın 114 bölümündən hər birini müxtəlif ölçülərlə ayıran ayələrin toplamına surə deyilir. Quran kəlməsi ilə surə arasında da bir bağ vardır. Hər surə bir qurandır ancaq hər quran bir surə deyildir. Çünki, surələrdə ardıcıllıq şərti var. Ancaq Quranda mövzu ilə əlaqəli ayələrin toplamı şərtdir. Mövzu ilə əlaqəli ayələr də biri bir surədə digəri başqa bir surədə ola bilir. Hər hansı bir mövzuda fərqli yerlərdən seçilən ayələr, quranı meydana gətirir.

[67] Muhəmməd 47/29-30; Münafiqun 63/4.

[68] Buradakı unutma, Allahın əmrlərinə əhəmiyyət verməməkdir. Bu səbəblə Allah da onlara əhəmiyyət verməyəcəkdir: Ta-ha 20/126; Səsdə 32/14; Casiyə 45/34.

[69] Lənətləmək, uzaqlaşdırmaq, lütfündən məhrum etmək deməkdir.

[70] Ad Hud əleyhissəlamın (Əraf 7/65), Səmud da Salih əleyhissəlamın (Əraf 7/73) qövmüdür.

[71] İbrahim 14/9.

[72]

[73] Maidə 5/55-56.

[74] Bəqərə 2/277; Rad 13/22; Həcc 22/41; Nəml 27/3; Loğman 31/3-4.

[75] Axirətdəki cənnət, “Adn cənnətləri” (Məryəm 19/60-63) və “Firdövs cənnətləri” (Kəhf 18/107–108, Möminun 23/11). olaraq vəsfləndirilir.

[76] Cihad üçün bax: Tövbə 9/16-cı ayənin dipnotu.

[77] “Qatı davran” anlamı verdiyimiz ifadə “ğılza (غِلْظَــةُ)” məsdərindən törəmişdir. Ğılza, incəlik zərafət ya da naziklik anlamına gələn “riqqət” sözünün ziddidir. Riqqət; qalınlıq, kobudluq, sərtlik anlamlarına gəlir (Müfrədat). Müsəlmanlar, kafirlərə və münafiqlərə qarşı hər hansı bir haqsızlığa meyl etmədən (Maidə 5/8), mətanətli (Qələm 68/9) bir duruşa sahib olmalıdır (Maidə 5/54; İsra 17/73-75; Furqan 25/52; Fəth 48/29; Təhrim 66/9). Bir çox məalda bu kəlməyə verilən “sərt davran” kimi məallar, kafirlərə qarşı həddi aşan davranışlara yol acır.

[78] Ali- İmran 3/152-154, 165-167. Tövbə 9/48.

[79] Bu, əvvəlki ümmətlərin Allaha verdikləri sözü tutmamaları səbəbiylə məruz qaldıqları cəzanın eynisidir (Maidə 5/14, 64).

[80] Cuhd (جهد) kəliməsi “gücün yetdiyi şey” deməkdir. “Tatavvu” ayədə “gücün yetdiyi şeyi etmə”yin ziddi olaraq ifadə edildiyi üçün “üstünə düşəndən daha çoxunu vermə” anlamındadır (Bəqərə 2/158, 184). Nəbimiz “hansı sədəqə daha fəzilətlidir?” sualına: “Yoxsulun cühdü/tapa bildiyi” deyə cavablamışdır (Əbu Davud “Zəkat” 40).

[81] İstiğfar/bağışlanma, “söz və davranışla məğfirət tələb etmək”dir. Məğfirət isə, Allahın bəndəsini əzabdan qorumasıdır (Müfrədat). Başı qoruyan zirehli başlıq anlamındakı “miğfər” kəlməsi də eyni kökdəndir.

[82] Münafiqun 63/6.

[83] Cihad üçün bax: Tövbə 9/16-cı ayənin dipnotu.

[84] Tövbə 9/93-94.

[85] Tövbə 9/113-114.

[86] Tövbə 9/55; Ta-ha 20/131.

[87] Tövbə/dönüş qapısı son ana qədər açıq olduğu üçün tövbə də edə bilərlər (Nisa 4/17).

[88] Cihad üçün bax: Tövbə 9/16-cı ayənin dipnotu.

[89] Tövbə 9/45.

[90] Kafirlərin şərtlənmişlikləri, istiarəyi-təmsiliyyə (aleqori) ilə canlandırılmışdır. İstiarədə bənzətmə ədatı gizlədilir. Buradakı məcaz həqiqət zənn edildiyi üçün bənzətmə ədatını biz, “sanki” sözüylə parantezə aldıq (Yasin 36/8-10; Loğman 31/6-7, Casiyə 45/6-7). İstiarədə “sanki” ədatı qoyulmayanda, bəzi insanlar Allahın kafirlərin önündə tövbə qapısının bağlandığını və onların azad şəkildə qərar ala bilməyəcək hala gəldiklərini düşünürlər (Nisa 4/18). Halbuki Allahın tövbə etdikləri təqdirdə bağışlayacaqlarını dəfələrlə kitabında vurğulamışdır (Zümər 39/53). Kafirlərin, israrla ayələrə göz yummaları, onların qəlblərini, qulaqlarını, gözlərini bağlamaları anlamına gəlir. Beləcə həqiqətləri anlamır, duymur və görmürlər. Bu hal, əslində onların həqiqətdən nə qədər uzaq qaldıqlarını göstərir. Ayrıca Allah, kafirləri “ənama” bənzətmişdir. Bunun səbəbi də heyvanlar kimi qəlblərini, qulaqlarını və gözlərini haqqı tapmaq üçün işlətməmələrindəndir (Əraf 7/179; Furqan 25/43-44; Ənam 6/46).

[91] Tövbə 9/93.

[92] Cihad üçün bax: Tövbə 9/16-cı ayənin dipnotu.

[93] Tövbə 9/44.

[94] Tövbə 9/46.

[95] Fəth, 48/17.

[96] Tövbə 9/45.

[97] Tövbə 9/87.

[98] Tövbə 9/42, 46-47.

[99] Tövbə 9/105.

[100] Tövbə 9/42.

[101] Tövbə 9/125.

[102] Tövbə 9/62.

[103] Bu ayədəki Mühacirlər, Nəbi ilə birlikdə Məkkədən Mədinəyə hicrət edən müsəlmanlardır.

[104] Ənsar, hicrət edən müsəlmanları öz yanlarına alan və imkanları ölçüsündə onlara dəstək olan Mədinəli müsəlmanlardır.

[105] Ənfal 8/72, 74-75; Həşr 59/8-10.

[106] Tövbə 9/22ci ayənin dipnotu.

[107] Münafiqun 63/4.

[108] Cinayət və cəza arasında bərabərlik vardır. Məsələn; birinin maşınını vursa həm maşını düzəltdirmək həm də maşının dəyərini düşürdüyü üçün əlavə ödəniş olmalıdır. Ən böyük cinayətlərdən olan qətl cəzası da belədir. Əgər birini öldürərsən bil ki, sən də öldürüləcəksən. Buna İslamda qisas deyilir.

[109] Bunlar, münafiqliklərini etiraf etməklə yaxşı iş görmüş oldular və əgər kafirliklərinə də tövbə edərlərsə, Allahın bağışlayacağını bildirir.

[110] Bu əmr, din ayrıcalığı edilmədən, möminlərdən (Tövbə 9/71-72, 88-92, 99-100); münafiqlərdən (Tövbə 9/61-70, 73-87; 93-98, 101) və kafir olduğunu açıq şəkildə etiraf edənlərdən (Tövbə 102) sədəqə alınacağı bildirilmişdir.

[111] Bu ayəyə ənənə din mənsubları, “onlara dua et, sənin duan onlar üçün bir güvəndir” şəklində məal verirlər. Halbuki ölmüş kafir və münafiqlərə dua edilməz (Tövbə 9/80,84).

[112] Allahın elçisinin və möminlərin bu əməlləri görməsi, hesab günündə olacaqdır (Nisa 4/41; İsra 17/13-14; Kəhf 18/49; Yasin 36/32; Adiyat 100/1.).

[113] Tövbə 9/118.

[114] Münafiqlərin rəisi Abdullah b. Ubey b. Səlulun yaxın qohumu olan Əbu Amir ər-Rahib, cahiliyyə dövründə Xristian olmuş biri idi. Bədr və Uhud döyüşündə müşriklərin yanında yer almış və digər döyüşlərdə də müşriklərə dəstək verməyi sürdürmüşdü. Nəbimizə belə demişdi: “Səninlə savaşan hansı qövm olursa olsun, mən də onlarla bərabər olub sənə qarşı savaşacağam.” Məkkənin fəthindən sonra Taifə sığınmış, daha sonra da Suriyəyə qaçmışdı. Mədinədəki münafiqlərlə də əlaqədə olan Əbu Amir, müsəlmanlar arasında fitnə yaratmaq, müsəlmanlardan diqqətini yayındırmaq üçün, münafiqlərə bir məscid tikmələrini söyləyir. Bu plana görə, məscid görüntüsü olan bu yerdə hər cür silah və sürsat toplanacaq, zamanı gəlincə Əbu Amir Bizansa müraciət edərək Nəbimizi Mədinədən çıxaracaqdır (DİA, “Məscidi Dırar”).

[115] Səcdə 32/18-20; Sad 38/28; Casiyə 45/21.

[116] Bəqərə 2/207; Saf 61/10-13.

[117] Bəqərə 2/154; Ali-İmran 3/157, 169-171, Saf 61/4.

[118] Ali-İmran 3/137; Rum 30/9;Mömin 40/21; Hicr 15/73-77.

[119] Əhzab 33/35.

[120] Tövbə 9/84.

[121] Məryəm 19/47; Şuara 26/86; Mümtəhinə 60/4.

[122] Hud 11/75.

[123] Maidə 5/93; İsra 17/15.

[124] Bəqərə 2/107; Ali-İmran 3/189; Maidə 5/40; Nur 24/42; Furqan 25/2; Zümər 39/44; Buruc 85/9.

[125] Yunus 10/56; Möminun 23/80; Mömin 40/68.

[126] Bəqərə 2/107; Maidə 5/40; Hədid 57/2,5.

[127] Tövbə 9/43.

[128] Tövbə 9/100.

[129] Tövbə 9/38-40.

[130] Bunlar Təbük səfərinə qatılmayan Kab b. Malik, Hilal b. Üməyyə və Mürarə b. Rəbi adlı  səhabələrdir. Bunlarla əlaqəli daha əvvəl Tövbə 9/106-cı ayə nazil olmuşdur. Başda Muhəhhəməd əleyhissəlam olmaq üzrə bütün müsəlmanlar tərəfindən yalnızlaşdırılan bu üç adam, çox sıxıntılı günlər keçirmiş, yer üzü bütün genişliyinə baxmayaraq onlara dar gəlmişdi. Bu ayə nazil olunca həm bu üç nəfər sevinmiş həm də Mədinədə tam bir bayram havası yaşanmışdı.

[131] Ali-İmran 3/102; Təğabün 64/16.

[132] Bəqərə 2/177; Hucurat 49/15; Həşr 59/8.

[133] Tövbə 9/38-39, 44.

[134] Əhzab 33/6.

[135] Yunus 10/26; Nəhl 16/96-97; Ənkəbud 29/7; Zümər 39/33-35; Əhqaf 46/16.

[136] Ənbiya 21/94; Casiyə 45/29.

[137] Ayənin ilk qismində möminlərin hamısının savaşa çıxmaları lazım olmadığı bildirilməkdədir. İstisna halları xaric (Tövbə 9/36), həqiqətən bir xalqın hamısının savaşa çıxması uyğun deyildir. Ancaq ayədə savaşa bir təşviq var və imkanı, sağlığı və maddi vəziyyəti yerində olan, yəni savaşa çıxması lazım olan insanların çıxmamaları qınanmaqdadır.

[138] Bəqərə 2/190.

[139] Ənfal 8/60; Tövbə 9/73; Saf 61/4; Təhrim 66/9.

[140] Tövbə 9/64-cü ayənin dipnotu.

[141] Ənfal 8/2; Səcdə 32/15; Muhəmməd 47/20.

[142] Bəqərə 2/8-10; Maidə 5/52; Muhəmməd 47/20; Müddəssir 74/31.

[143] Ənam 6/125; Yunus 10/100; İsra 17/82.

[144] Tövbə 9/47-ci ayənin dipnotu.

[145] Möminlər və münafiqlər bir arada olduğu zaman bir surə nazil olarsa, möminlər huşu içində, səssizcə dinləyirdilər. Ancaq münafiqlər, nazil olan vəhyə masxara edir ya da iç üzləri ortaya çıxmasın deyə, məclisdən çıxıb gedirdilər. Bu əsnada ““Sizi kimsə görürmü?” deyə bir-birinə soruşur və ya işarət edirdilər.

[146] Bəqərə 2/151; Ali-İmran 3/164; Cümə 62/2.

[147] Kəhf 18/6; Şuara 26/3.

[148] Ali-İmran 3/159; Fəth 48/29.

[149] Təvəkkül, güvənmək, dayanmaq deməkdir. Bax: Rad 13/30.

[150] Ərş, ən üst idarə məqamını göstərən məcaz bir ifadədir (Yusuf 12/100, Nəml 27/23). Türkcəmizdə buna “taxt” da deyilir.