DİN ((Bu yazı İlahiyyat elmləri doktoru, professor Abdulaziz Bayındırın Kuran Işığında Aracılık ve Şirk (Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2-ci nəşr, İstanbul, 2006) adlı kitabından alınıb Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.))
Din məsələsində və dini mövzularda insanları ən çox aldadan şey, Allahın varlığı ilə birliyini qəbul etməyin onlara kifayət edəcəyinə dair xam xəyallarıdır. Halbuki, Allahın varlığını hamı qəbul edir. Quranda bu barədə belə deyilir:
“Rəbbin Adəm oğullarından, onların bellərindən nəsillərini aldığı zaman onların özlərini özlərinə qarşı şahid tutub, «Mən sizin Rəbbiniz deyiləmmi?», – deyə soruşdu. Cavabında onlar: «Bəli, sən bizim Rəbbimizsən. Biz buna şahidik», – dedilər. Artıq Qiyamət günü: «Biz bunu başa düşmürdük», – deyə bilməzsiniz. Belə də deyə bilməzsiniz: «Əvvəllər Allaha şərik qoşanlar bizim atalarımız idilər. Biz isə onlardan sonra gələn bir nəsil idik. Məgər sən o batil yola düşənlərin ucbatından bizi yox edəcəksən?». Budur, biz o dəlilləri beləcə açıq-aşkar izah edirik. Onlar bəlkə, qayıdalar” (Əl-Əraf, 7/172-174).
Xalq arasında «bəzmi-ələstdə alınan misaq» və ya «ə ləstu birabbikum» deyilən bu məsələ insanın açıq və bariz şəkildə Allahın varlıq və birliyini qəbul etməsi məsələsidir. Yuxarıdakı ayə bu hadisənin Adəm oğullarının bellərindən nəsillərinin alınması əsnasında baş verdiyini ifadə edir. Nəslin beldən alınmağı isə, bu nəsli davam etdirən toxumun alınmağıdır. İnsan bu vəziyyətə gəldiyi vaxt həddi-buluğ çağına çatır.
İnsan dünyaya gəldiyi andan etibarən Allahın ayələrini oxumağa başlayır. Çünki Allah Təalanın ayələri sadəcə olaraq Qurandakı ayələrdən ibarət deyildir. Bütün varlıqlarda, o cümlədən göylərdə, yerdə, heyvanlarda, bitkilərdə, xülasə, hər yerdə Allahın ayələri vardır. ((Maraqlananlar aşağıdakı ayələri nəzərdən keçirə bilərlər: Əl-Bəqərə, 2/164; Ali-İmran, 3/190; Əl-Ənam, 6/97, 99; Əl-Əraf, 7/26, 58; Yunis, 10/5, 6, 67, 92, 101; Yusif, 12/7, 35; Ər-Rəd, 13/2, 3, 4; Ən-Nəhl, 16/13, 65–69, 79; Əl-İsra, 17/12; Əl-Kəhf, 18/9; Məryəm, 19/10; Taha, 20/128; Əl-Ənkəbut, 29/24, 33 –35; Ər-Rum, 30/21-24, 28; Loğman, 31/31–32; Əs-Səcdə, 32/26; Səbə, 34/15; Əz-Zumər, 39/42, 52; Mömin, 40/13; Casiyə, 45/3 – 6; Zariyat, 51/22–23, 35–37; Əl-Qəmər, 54/12–15.))
Allah belə buyurub:
“Biz onlara həm ətraf mühitdə, həm də onların özlərinin daxilində olan dəlillərimizi (ayələrimizi) göstərəcəyik; onlar nəhayət ki, onun (Qurani-Kərimin) haqq və doğru olduğunu yaxşıca başa düşəcəklər” (Fussilət, 41/52).
İnsanın ətrafında və öz daxili dünyasında oxuduğu ayələr ona bir yaradıcının varlığından xəbər verir. Buna görə də insan hələ uşaqlıq dövründən etibarən Allahla maraqlanmağa başlayır və bu məsələ ilə əlaqədar olaraq öz ətrafındakı insanları sual atəşinə tutur. Axırda isə Allahın var və bir olduğunu tamamilə qavrayıb başa düşür. Allah bu ayələrlə sanki ondan: “Mən sənin Rəbbin deyiləmmi?!?”, – deyə soruşur. O da dərin bir qətiyyətlə: “Bəli, sən mənim Rəbbimsən, mən buna şəhadət verib şahid oluram”, – deyə cavab verir. İnsan bu ayələri bütün ömrü boyu oxuduğuna görə onun Allahla mənəvi münasibəti həmişə canlı olur. Öz daxili dünyasında bu və ya oxşar suallara rast gəlir.
Müşrik şərik qoşan deməkdir. Şəriklik yaxud da ortaqlıq üçün heç olmasa iki varlığın var olmağı lazımdır. Bu iki varlıqdan birincisi həmişə Allahdır. Allahın varlığı və bir olması haqqında saysız-hesabsız dəlil olduğu halda, Allaha şərik qoşulan varlıqlara dair heç bir dəlil yoxdur. Məhz bu səbəbə görə heç bir müşrik şəxsin özü və əməli üçün tutarlı və haqlı bir səbəb tapıb, belə bir fikir irəli sürməyə haqqı yoxdur:
“Əvvəllər Allaha şərik qoşanlar bizim atalarımız idilər. Biz isə onlardan sonra gələn bir nəsil idik. Məgər sən o batil yola düşənlərin ucbatından bizi yox edəcəksən?” (Əl-Əraf, 7/174).
İnsanın həddi-buluğ dövrü çox mühümdür. Əsl məsuliyyət bu dövrdə başlayır. Ulu babaları əksini deyib inkar etsələr də, həddi-buluğ çağına çatan insan Allahın varlıq və birliyinə, Onun bütün varlıqların sahibi və Rəbbi olduğuna qətiyyətlə inanır, buna bir növ şahid olur. Bəziləri bunu açıq-aşkar ifadə edir, bəzi insanlar isə müəyyən hadisələr zəminində büruzə verir.
Özlərini tanrı tanımaz və ya allahsız adlandıran ateistlər əslində Allahı öz işlərinə qarışdırmaq istəməyən insanlardır. Onlar öz-özlərini tanrılaşdırıb öz başlarının ağası olmağa çalışırlar. Digər müşriklər isə özlərinə Allahla yanaşı başqa “ilahlar” tapır, bu “ilahları” Allaha oxşadır və Allahla özləri arasındakı münasibətləri onların vasitəsilə qurmağa cəhd göstərirlər.
Qurani-Kərimdə zikr kökündən əmələ gəlmiş sözlərə tez-tez rast gəlmək mümkündür. Zikr sözü bir məlumatı istifadə üçün yaddaşda hazır saxlamaq, onu qəlbə və dilə gətirmək, eləcə də xatırlamaq mənaları verir. ((Rağib Əl-İsfahani, Müfrədat lüğəti (təhqiq edən Səfvan Adnan Davudi), Dəməşq və Beyrut, 1412/1992.))
Zehndə və yaddaşda mövcud olan bir məlumatı işlətməyə isə təzəkkür deyilir. İnsan doğuluşundan ölümünə qədər Allahın ayələri ilə bir növ üzbəüz yaşayır. Allahın ayələri isə Onun nazil etdiyi (endirdiyi) kitablarda olan ayələrlə məhdudlaşmır. İnsanın həm ətrafında, başqa sözlə insanın özündən kənarda, həm də öz daxili dünyasında müxtəlif ayələr vardır. İnsan bir çox məlumat və biliyi özündən kənar mühitdən və eyni zamanda öz daxili aləmində oxuduğu ayələrdən öyrənir. Elə buna görə də həmin ayələr təbii hüququn və əxlaqın ümumbəşəri prinsiplərini təşkil edirlər. Quran, Tövrat, İncil və digər ilahi kitabların da ümumi adı «Zikr»dir. ((Məlumat üçün baxın: Ali-İmran, 3/58; Əl-Əraf, 7/63; Hicr, 15/6, 9; Ən-Nəhl, 16/44; Əl-Ənbiya, 21/2, 50, 105; Furqan, 25/18; Yasin 36/11; Sad, 38/8; Əl-Qəmər, 54/25.)) Çünki ətraf mühitdə və insanın öz daxili dünyasında mövcud olan ayələr ilə Quran-Kərimdəki ayələr arasında bütöv bir uyğunluq vardır. Allah Təala Qurani-Kərimdə belə buyurmuşdur:
“Biz onlara həm ətraf mühitdə, həm də onların özlərinin daxilində olan dəlillərimizi (ayələrimizi) göstərəcəyik; onlar nəhayət ki, onun (Qurani-Kərimin) haqq və doğru olduğunu yaxşıca başa düşəcəklər” (Fussilət, 41/52).
Buna görə də peyğəmbərlər insanları təzəkkür etməyə, yəni öz zehnlərinə və yaddaşlarına həkk olunmuş məlumat və biliklərdən istifadə etməyə çağırıblar. Həzrəti İbrahimin (ə. s.) müşriklərdən: “Təzəkkür etmirsinizmi (yəni, siz mənim dediyim sözləri hələ uşaqlıqda öyrəndiyiniz biliklərlə müqayisə edib, indi etdiyiniz səhvi görmürsünüz)?”, ((Əl-Ənam, 6/80.)) – deyə soruşmağının səbəbi də məhz budur.
Məlum olduğu kimi, Həzrəti İbrahimin (ə. s.) qövmü göyləri və yeri Allahın yaratdığını, lakin mələkutunu, yəni, bunların idarə edilməsini günəş, ay və ulduzlara həvalə etdiyini iddia edirdilər. Onlar bu varlıqları məhəlli bir idarəçi kimi qəbul edir və hər birinə bir ruhanilik donu geyindirirdilər. Buna görə də öz istək və arzularını bu varlıqlara bildirir və Allahla özləri arasındakı münasibəti məhz onların vasitəsilə qurmağa çalışırdılar. Onların heykəllərinin qarşısında ehtiramla əyilir, qurbanlar təqdim edir və bu yolla heykəllərin rəğbətini qazanmaq istəyirdilər. Bu isə haqqında danışılan varlıqları Allah Təalaya şərik qoşmaq idi. İctimai nizam-intizamı da bu inanclarına əsasən yaratmışdılar. İbrahim (ə. s.) apardığı müşahidələr nəticəsində həmin varlıqların inzibati işlərdə heç bir rolunun olmayacağını bildirdikdən sonra artıq onlar üçün “təhlükə”yə çevrilmişdi. Allah Təala belə buyurur:
“Budur belə! İbrahimə göylərin və yerin necə idarə edildiyini göstərdik ki, qəti elmi (bu barədə qəti mövqeyi) olanlardan olsun.
O, gecənin qaranlığı üstünə çökdüyü vaxt, bir ulduz görüb: «Bu, mənim Rəbbimdir», – dedi. Həmin ulduz sönəndə isə: «Mən işığı sönənləri istəmirəm», – dedi.
Ay çıxanda onu görüb: «Budur mənim Rəbbim!», – dedi. Ayın da işığı gözdən itib yox olanda: «Rəbbim mənə doğru yolu göstərməsə, həqiqətən mən də yoldan azmış bu camaat kimi olaram», – dedi.
Günəşin doğduğunu görəndə isə: «Deməli, mənim Rəbbim budur. Bu lap böyükdür», – deyə fikirləşdi, lakin o da batanda: «Ey qövmüm! Sizin şərik qoşduğunuz nə varsa, mən onların hamısından uzağam», – dedi.
«Mən üzümü düppədüz göyləri və yeri yaradana tərəf tutdum. Mən şərik qoşanlardan deyiləm! ».
Qövmü İbrahimlə (ə. s.) mübahisəyə girişəndə o, belə dedi:
«Siz mənimlə Allah haqqında mübahisə edirsiniz? Üstəlik O, mənə doğru yolu göstərib. Mən sizin Ona şərik qoşduqlarınızdan qorxmuram. Ancaq Rəbbim hər hansı bir şeyi istəyibsə, başqa məsələ. Rəbbim hər şeyi öz elmi ilə əhatə edib. Təzəkkür etmirsinizmi?»” (Əl-Ənam, 6/75-80).
«Təzəkkür etmirsinizmi?» sual cümləsini İbrahim (ə. s.) aşağıdakı fikirləri onlara çatdırmaq məqsədilə soruşurdu:
Mənim gördüklərimi siz də görürsünüz, bunların heç bir şeyi idarə edə bilmədiyini, heç gələcəkdə də edə bilməyəcəyini siz də yaxşı başa düşürsünüz. Belə olan halda, ağlınızı işlətsəniz, olmazmı?
İbrahim (ə. s.) onlara: “Mən üzümü düppədüz göyləri və yeri yaradana tərəf tutdum. Mən şərik qoşanlardan deyiləm!”, – deyəndə onların heç biri: “Bəs elə isə göyləri və yeri yaradan kimdir?”, – deyə soruşmadı. Çünki onlar məsələnin nə yerdə olduğunu, əsl həqiqəti, başqa sözlə, bütün varlıqların Allah tərəfindən yaradıldığını onsuz da bilirdilər.
İbrahim (ə. s.) sözlərinə belə davam etdi:
“Mən sizin Allaha şərik qoşduqlarınızdan niyə qorxum axı? Siz haqlarında heç bir dəlil olmadığı halda, Allaha şərik (lər) qoşmaqdan qorxmursunuz. İndi, bu iki tərəfdən hansı biri mötəbərliyə daha layiqdir? Əgər bir şey bilirsinizsə, deyin!” (Əl-Ənam, 6/81).
Şərik qoşan şəxs özünə ən azı iki tanrı qəbul edir. Bunlardan birincisi həmişə Allahdır. İkincisi isə, vasitəçilik etdiyinə inandığı varlıqdır. Belə bir şəxsin bu məsələdə yeganə istinadgahı öz ata-babalarından eşitdiyi şeylərdir. Bu cür insanlar ağıllarını işlətmirlər. Allah buyurur:
“Onlara: «Allah nə endiribsə ona və o elçiyə (onların yoluna) gəlin!», – deyildiyi vaxt, belə dedilər: «Atalarımızın bizim üçün qoyub getdikləri bizə bəsdir». Bəs görəsən onların ata-babaları heç bir şey bilməyən və doğru yolda olmayan şəxslər idisə, onda necə olacaq?” (Əl-Maidə, 5/104).
“Allah o murdarlığı ağıllarını işlətməyənlərin üstünə atar” (Yunis, 10/100).
Biz Allahın var olduğunu, eləcə də birliyini şəxsi müşahidələrimizlə qavrayırıq. «Əşhədu ən la ilahə illəllah», yəni, «Mən şahidlik edirəm ki, Allahdan başqa heç bir ilah yoxdur» deməyimizin səbəbi də elə budur. Bundan ötrü peyğəmbərə ehtiyac olsaydı, onda mən şahidlik edirəm ki, ifadəsinin əvəzinə filan peyğəmbər bildirdiyi üçün demək lazım gələrdi. Elə bu səbəbə görə heç bir peyğəmbər Allahın var olduğunu sübut etməklə məşğul olmamış, lakin Allahdan başqa tanrı olmadığını və ancaq ona ibadət etmək lazım gəldiyini izah və təbliğ etmişdir. Üstəlik də ağlını işlədən hər kəs həqiqəti asanlıqla görüb başa düşür. Peyğəmbərlərə qarşı mübarizə aparanlar isə həmişə batil inanclara əsaslanaraq qurduqları sistemin dağılacağından qorxanlar və onların təsir altına aldıqları insanlar olublar.
Peyğəmbərə və Allah tərəfindən gətirdiyi kitaba inananlar isə zaman keçdikcə həmin kitabı özlərinə uyğunlaşdırmağa və bir çox ayəsini nəzərə almamağa başlayıblar. Öz həyatlarını da belə bir tərzdə qurublar. Bəzi yəhudi, xristian və müsəlmanlar bu kateqoriyaya daxildirlər.
A) ALLAH İLƏ ALDANMAQ
Allah Təala belə buyurur:
“Ey insanlar! Allahın sizə verdiyi nemətə bir baxın! Sizə göydən və yerdən ruzi verən, Allahdan başqa bir yaradan varmı?!? Xeyr, ondan başqa tanrı yoxdur! Bəs elə isə niyə iftira (böhtan) atırsınız?
Sənə yalan deyirlərsə (səni inkar edirlərsə), səndən əvvəl də neçə neçə peyğəmbəri inkar etdilər. Hər işin axırı gedib Allaha çatar.
Ey insanlar! Allahın verdiyi söz həqiqidir; bu həyat sizi nəbadə aldatmasın. O çox aldadan (şeytan) sizi nəbadə Allah ilə aldatmasın.
O şeytan sizə düşməndir, onu öz düşməniniz bilin! O, özünə yaxın olanı şiddətli alovlarla dost olmağa dəvət edir.
Bu xəbərdarlıqları inkar edənlərə çox çətin əzablar veriləcək. İman edən və yaxşı işlər görənləri isə məğfirət (günahlardan bağışlanmaq) və böyük bir mükafat gözləyir” (Fatir, 35/3-7).
“De ki: «Siz heç Allaha qoşduğunuz şəriklərinizə, Allah ilə aranıza qoyub köməyə çağırdıqlarınıza dönüb baxmısınız? Göstərin mənə, onlar bu torpaqların hansı hissəsini yaradıblar? Yoxsa onların göylərdə bir şəriklikləri (payları) var? Yaxud da onlara elə yazılı bir sənəd vermişik ki, o sənəddə açıq-aşkar hökmlər var? Və onların davranışları həmin hökmlərə əsaslanır? Xeyr! Bu, zalımlardan birinin digərinə verdiyi sözdür və onu aldatmaqdan başqa bir mənası yoxdur»” (Fatir, 35/40).
Ey insanlar! Rəbbinizdən qorxub çəkinin! Elə bir gündən qorxun ki, o gün ata oğulun, oğul da atanın yerinə heç bir şey edə bilməyəcək (onlar bir-birinin karına gələ bilməyəcəklər). Allahın verdiyi söz həqiqidir; bu həyat sizi nəbadə aldatmasın. O çox aldadan (şeytan) sizi nəbadə Allah ilə tovlayıb yoldan çıxarmasın (Loğman, 31/33).
Allah ilə aldatmaq bir neçə cür olur:
1 – Allah Təala ilə peyğəmbərlərini bir-birindən ayırmaq
Hər bir insan Allaha inanır və bu inancını müəyyən mənada büruzə verir. Tanrı tanımaz deyilən ateistlər də belədir. Allah istər təbiət, istərsə Göy Tanrı adlandırılsın, yəni necə olursa olsun, Onu inkar etmək mümkün deyil və ateist də elə bu cəhətdən atasını tanımaq istəməyən insana oxşayır. Bunlardan ikincisi (öz atasını tanımaq istəməyən) bir çətinliyə düşəndə atasından necə kömək gözləyirsə, ateist də dara düşəndə Allahdan kömək diləyib Ona sığınır. Allahın hər şey verməyini istəyir, lakin əmr etməyini xoşlamır. Deməli, belə bir şəxsin peyğəmbərə inanmağını gözləmək əbəsdir. Allah buyurur:
Allah ilə peyğəmbərlərini inkar edənlər, Allahla peyğəmbərin arasını ayırmaq istəyənlər və: “Biz Allaha inanırıq, fəqət peyğəmbərə etiqadımız yoxdur”, – deyənlər, elecə də bu ikisi (iman və küfr) arasında yol tutmaq istəyənlər. Bunlar əsl kafirlərdir. Biz o kafirlər üçün alçaldıcı bir əzab hazırlamışıq. Allaha və peyğəmbərlərinə iman gətirən və onların heç birini digərindən ayırmayan şəxslərə gəlincə, onlar Allah tərəfindən mükafatlandırılacaqdır. Şübhəsiz ki, Allah bağışlayan və mərhəmətlidir (Ən-Nisa, 4/150-152)!
Peyğəmbərə etiqadı olmayan ((Bundan sonra peyğəmbərtanımaz kimi veriləcəkdir.)) şəxslərlə keçirdiyimiz bəzi görüş və apardığımız söhbətlər aşağıdakı kimi olmuşdur:
Peyğəmbərtanımaz: Mənim Allaha sonsuz inancım var.
Bayındır: ((Kitabın müəllifi, bu dialoqda iştrak edən şəxs nəzərdə tutulur.)) Allaha hamı inanır, bu hər bir şəxs üçün bir növ qaçılmazdır.
Peyğəmbərtanımaz: Mən bəzən Allahıma sığınır, Ondan kömək istəyirəm. Belə etdiyim vaxt rahat olub özümü xoşbəxt hiss edirəm.
Bayındır: Hamı belə edir. Əsas odur ki, Allahın əmrlərinə itaət edəsən, peyğəmbərə tabe olasan. Siz peyğəmbərin yolunu tutmaq əvəzinə ürəyiniz istəyən kimi yaşamaq istəyirsiniz, belə deyil?
Peyğəmbərtanımaz: Əlbəttə, bu, mənim öz həyatımdır. Buna kim qarışa bilər?
Bayındır: Bəs o həyatı sənə bəxş edən Allah da qarışa bilməz? Allahın elçiləri (peyğəmbərlər) Onun bu məsələlərlə əlaqədar əmr və hökmlərini gətirirlər.
Peyğəmbərtanımaz: Ancaq mən bu məsələlərə dair bir-birinə zidd olan, tutarsız və boş çox şey eşitmişəm. Bunların çoxu xurafatdan ibarətdir, sonradan uydurulmuş şeylərdir.
Bayındır: Doğru-düzgün bir qərara gəlməyin yeganə yolu dini əsl mənbəyindən öyrənməkdir. Dinin əsl mənbəyi isə Qurani-Kərimdir. Siz Quranı başa düşərək oxuyun. Bu yolla (əgər) onun Allahın kitabı olduğuna dair bir qənaətə gəlsəniz, Həzrəti Məhəmmədin (ə. s.) də Allahın elçisi olduğuna inanacaqsınız, buna bir növ məcbur olacaqsınız.
Köhnə bir peyğəmbərtanımaz: Mən əvvəllər ateist idim. Əgər insanların din adından danışdıqlarına qulaq assaydım, indi dinsiz qalacaqdım. Onu da deyim ki, mən həkiməm. Bir gün Qurani-Kərimi oxuyub tədqiq etdim. Əsl məqsədim Quranın həqiqətən Allahın kitabı olub-olmadığını öyrənmək idi. Orada tibb elmi ilə, xüsusilə də uşağın ana bətnində keçirdiyi mərhələlərlə əlaqədar elə məlumatlara rast gəldim ki, bu biliklərin Quranın nazil edildiyi dövrdə əldə edilməsi qeyri-mümkün idi. Quranda bəzi başqa məsələlər də gördüm və dərhal başa düşdüm ki, bu məhz Allahın kitabıdır. Elə həmin vaxt müsəlmanlığı qəbul etdim.
Bayındır: Elə bu cür də etmək lazımdır. Başqalarına qulaq asmaqla yox, düşünmək və araşdırmaqla qəti qərara gəlmək lazımdır. Bunun da əsas şərti Quranı başa düşərək oxumaq və üzərində fikirləşməkdir.
2 – Bütün məsuliyyəti Allaha yükləmək (hər şeyin məsuliyyətinin Allah Təalaya aid olduğunu güman etmək)
Bir çox insan öz səhvlərinin məsuliyyətini Allaha yükləyir, Allahı bir növ məsul hesab edir. Allah Təala belə buyurur:
Şirkə düşənlər belə deyəcəklər: “Əgər Allah istəsəydi, biz heç şirkə düşməzdik, lap bizim atalarımız da. Heç bir şeyi də haram etməzdik”. Onlardan əvvəlkilər də eyni yalanı dedilər və bizim basqınımıza məruz qaldılar. De: “Bizə göstərə biləcəyiniz bir elminiz varmı? Siz ancaq xam xəyala və zənnə qapılırsınız”. Onlara de ki: “Ən tutarlı dəlil Allahın dəlilidir. Əgər O istəsəydi, sizin hamınızı doğru yola gətirərdi” (Əl-Ənam, 6/148-149).
Allahın bir şeyi istəməyi, başqa sözlə iradəsi iki cürdür; bunlardan biri təşrii, digəri isə təkvini iradədir. Təkvini iradə Allahın bir şeyi yaratmaq barəsindəki iradəsidir. Allah yaratmaq istədiyi şeyə “ol” deyən kimi o şey var olur. Allah Təala bu barədə Qurani-Kərimdə belə buyurur:
“Allah bir şeyi istədiyi vaxt, Onun buyruğu ancaq “ol” deməkdir, o iş dərhal olur” (Yasin, 36/82)
Allahın təşrii iradəsi isə insanların əməl və davranışları ilə əlaqədar iradəsidir. O, qoyduğu qayda-qanunlara əməl edilməsini istəyir, lakin bu məsələdə heç kimi məcbur etmir. Bu iradənin öz yerini tutması insanın şəxsi cəhd və səylərindən asılıdır. Quranda belə deyilir:
“De ki: «Bu həqiqət Rəbbinizdəndir; istəyən inansın, istəməyən də inanmasın. Ancaq biz bu xətakarlar (zalimlər) üçün elə bir atəş hazırlamışıq ki, onun tüstü-dumanı onları bürüyəcək. Əgər kömək istəsələr, ərimiş qatran kimi bir su ilə onlara kömək ediləcəkdir. Gör nə pis bir içki və necə pis məskəndir o!»” (Əl-Kəhf, 18/29).
Allah Təala din məsələlərində heç kimə təzyiq göstərmir və kiminsə göstərməyini də istəmir. O, həzrəti Məhəmmədə bu barədə aşağıdakı kimi xəbərdarlıq etmişdir:
“Sənin Rəbbin (Allah) istəsə, bütün yer üzündəkilər imana gələrdi. İnsanları inanmağa sən məcbur edəcəksən (onlara inansınlar deyə sən təzyiq göstərəcəksən)?” (Yunis, 10/99).
“Onların (haqq dindən) üz döndərməyi sənə ağır gələndə yeri dəlib-deşməyə, yaxud göyə nərdivan söykəməyə və onlara bir möcüzə gətirməyə gücün çatırsa, dayanma gətir! Allah istəsə, onları yığıb haqq yola gətirər. Nəbadə cahillərdən olasan!” (Əl-Ənam, 6/35).
Allah Təala meylli və istəkli olmayanı haqq yola gətirmir. O, belə buyurur:
“Allah kafir camaatı doğru yola gətirməz” (Əl-Maidə, 5/67).
“Allah zalımları yola gətirməz” (Tövbə, 9/19).
“Allah fasiq (günahkar) camaatı yola gətirməz” (Tövbə, 9/24).
Allah ancaq meylli olanları haqq yola istiqamətləndirir. O, bu barədə belə deyir:
Biz hər peyğəmbəri öz xalqının dili ilə göndərdik ki, onlara hər şeyi yaxşı-yaxşı izah etsin. Allah bundan sonra istəyən kimsəni zəlalətə düçar edər, istəyəni də doğru yola yönəldər. Güclü olan da, doğru qərar verən də Odur (İbrahim, 14/4). ((İmkan tapıb baxa bildiyimiz tərcümə kitablarında bu ayəyə belə bir məna verilib:
“Biz hər peyğəmbəri öz qövmünün dili ilə göndərdik ki, onlara hər şeyi yaxşı-yaxşı izah etsin. Allah bundan sonra istədiyi kimsəni zəlalətə düçar edər, istədiyini də doğru yola yönəldər. Güclü olan da, doğru qərar verən də odur!”
Bu tərcümə həm Ərəb dilinin qrammatik qaydalarına, həm də Qurani-Kərimin bütövlüyünə ziddir. Əgər Allah öz istədiyini doğru yola gətirib, istədiyi kimsəni də zəlalətə salacaqsa, nə üçün peyğəmbər göndərir? Belə olan halda, bu peyğəmbərin o millətin öz dilində hər şeyi izah etməyinin nə mənası var? Bu cür mənasız bir iş Allaha layiq görülə bilərmi?
Bizim fikrimizcə, bu ziddiyyətlərin əsas səbəbi budur: Burada Ərəb dilinin qayda-qanunlarına zidd olaraq güman edilib ki, يشاء –istəyir, istəyər felinin aid olduğu o (III şəxs tək) əvəzliyi Allah sözünü bildirir. Halbuki, bu əvəzlik yanındakı من – kim sözünü bildirir. Uzaqdakı bir şeyə aid olması üçün arada qərinə, yəni, yaxınlıq və oxşarlıq olmalıdır. Burada belə bir yaxınlıq ya da zəmin yoxdur. Ayənin düzgün mənası belədir:
“… Bundan sonra Allah Allah istəyəni zəlalətə düçar edər, istəyəni də doğru yola gətirər…”))
İnsanın haqq yola gəlməyi onun özünün istəyərək Allaha üz tutmağından, Ona itaət etməyindən asılıdır. Bir ayədə belə deyilir:
Allah istəyəni zəlalətdə qoyur, Ona üz tutub yönələni isə hidayət edir (doğru yola gətirir) (Ər-Rəd, 13/27).
Yaxşılığı sonsuz olan Allah Təala yola gəldikdən sonra qeyri-münasib işlər görən bir bəndəsinə xəbərdarlıq etmədən o bəndənin yoldan çıxmağını təsdiq etmir, başqa sözlə, buna razı olmur:
Allah bir camaatı (xalqı, tayfanı) öz (doğru) yoluna qəbul etdikdən sonra nədən çəkinməli olduqları şeyləri açıq-aşkar bildirmədən onları yoldan çıxartmaz (haqq yolundan sapdırmaz, belə bir ehtimal yoxdur) (Tövbə, 9/115).
Haqq yoldan çıxanlar açıq-aşkar xəbərdarlıqları nəzərə almayıb onlara qeyri-ciddi yanaşanlardır. Belə bir cəmiyyətin əvvəlcə xoş güzəran və firavan həyatı olur, sonra isə heç gözləmədiyi halda cəzaya məhkum edilir. Allah Təala belə buyurur:
Özlərinə edilmiş xəbərdarlıqları qulaq ardına vurduqları zaman hər şeyin qapılarını onların üzünə açdıq. Bu nemətlərlə rahatlığa qovuşub sevindikləri vaxt biz onları qəflətən yaxaladıq və hamısı dərhal məyus oldular (Əl-Ənam, 6/44).
Allah Təala xəbərdar edilməmiş bir cəmiyyətə cəza vermir. O, bu barədə belə buyurur:
Kim doğru yola gəlsə, özü üçün gələr. Kim də haqq yoldan azsa, özünə zərər edər. Heç kim heç kəsin günahını çəkməz (hər kəs öz günahına cavabdehdir). Biz bir elçi göndərməmiş heç kimə əzab vermərik (Əl-İsra, 17/15).
3 – Yanlış təvəkkül etmək
Təvəkkül etmək bir işdə aciz olduğunu qəbul edib, o işi başqa birisinə həvalə etməkdir. ((Mütərcim Asim, Qamus tərcüməsi (Firuzabadinin), Bəhriyyə mətbəəsi, 1305.)) Allaha təvəkkül etmək isə insanın bir işdə edə bildiyi hər şeyi yerinə yetirib qalanını Allaha həvalə etməyidir. Lakin bu məna zaman keçdikcə dəyişikliyə uğra(dıl)mış və elə güman edilmişdir ki, təvəkkül özünü yormadan hər şeyi elə Allaha həvalə edib, Ondan gözləmək deməkdir. Bəzi Quran ayələri də bu məntiqə əsasən izah edildiyinə görə tənbəlliyə meylli, amma inkişaf etməyə meylli olmayan və məsuliyyəti Allaha yükləyən bir tutum və davranış meydana gəlmişdir. Halbuki, Allah Təala belə buyurur:
İnsana ancaq öz əməyi qalar (Nəcm, 53/39).
Bəzi insanlar: “Ey Rəbbimiz, bizə nə verəcəksənsə, elə bu dünyada ver”, – deyirlər. Onların Axirətdə heç bir payları yoxdur! Bəziləri isə: “Ey Rəbbimiz, bizə həm bu dünyada, həm də Axirətdə gözəllik (gözəl nemətlər) ver və bizi o atəşin əzabından uzaq eylə”, – deyirlər.
Onların hər birini öz qazandıqlarına (əməllərinə) görə mükafat gözləyir. Allah haqq-hesabı tez çəkəndir! (Əl-Bəqərə, 2/200-202).
Yuxarıda deyilənlərdən belə bir nəticə çıxır ki, bu dünyanı sevən işləyib-çalışmağa məcburdur. Həm dünyanı, həm də axirəti istəyən də çalışıb zəhmət çəkməlidir. Necə deyərlər, işləməyən dişləməz. Müvəffəqiyyət qazanmağın iki şərti vardır: Bunlardan biri müvəffəq olmağı istəmək, digəri isə lazımi gücə malik olmaqdır. Allah Təala belə buyurur:
Sənin Rəbbin ruzini istəyən və gücü çatan üçün yayar. O, bəndələrinin halından xəbərdardır və onları görür (Əl-İsra, 17/30).
Yer üzündə hazır vəziyyətdə pendir, çörək, yemək və sairə yoxdur, amma Allah onları əldə etmək üçün imkanlar yaratmışdır. O imkanlardan istifadə edə bilməyənlər o nemətlərə çata bilməzlər. Quranda deyilir:
Allah ruzini yer üzündə dörd gündə, axtarıb-arayanlar üçün eyni uzaqlıqda müəyyən etmişdir (Fussilət, 41/10).
Kim lazımi səviyyədə zəhmət çəksə, o nemətləri əldə edə bilər.
Allah bizim yaşadığımız ərazidə hansı nemət və imkanları yaradıbsa, biz ancaq onları tapa bilərik. Allah Ona belə deməyimizi istəmişdir:
İstədiyin şəxsə saysız-hesabsız ruzi verərsən (Ali-İmran, 3/27).
İmkanlar geniş olduğu halda bizim lazımi gücümüz olmasa və ya işləməsək, heç bir şey əldə edə bilmərik. Buna görə də özümüzdə o gücü tapmalı və müvəffəqiyyət qazanmaq üçün əlimizdən gələni etməliyik. Quraqlıq, şiddətli yağış və zəlzələ kimi təbii fəlakətlərə qarşı gücümüz olmadığına görə isə bu cür məsələlərdə bütün tədbirlərimizi gördükdən sonra Allaha təvəkkül etməliyik.
Təfsir və tərcümə kitablarında bəzi ayələrə müxtəlif mənalar yüklənmiş və bu, yanlış təvəkkül fikirlərinə bir növ təkan vermişdir. Məsələn, yuxarıda nə məna daşıdığını göstərdiyimiz ayə (Əl-İsra, 17/30) belə tərcümə edilmişdir: Sənin Rəbbin ruzini istədiyinə çox, istədiyinə də az verir. O bəndələrini tanıyır və onları görür.
Bu, يشاء – istəyir, istəyər və يقدر – gücü çatır, çatar fellərinin aid olduğu o (III şəxs tək) əvəzliyinin nəyi ifadə etməsi ilə əlaqədar seçimdən irəli gəlir. Ərəb dilində əvəzlik ən yaxınını göstərir, uzaqdakı bir şeyə aid olması üçün arada qərinə, yəni, yaxınlıq və oxşarlıq olmalıdır. Burada belə bir qərinə yoxdur və əvəzlik مِّنْ – kimi göstərir. Buna baxmayaraq, təfsir və tərcümələrdə belə qəbul edilib ki, mətndəki o əvəzliyi özündən uzaqdakı اللَّه – Allah kəlməsini ifadə edir. Səba surəsinin 39-cu ayəsi də bu məsələ ilə əlaqədar olan başqa bir misal kimi göstərilə bilər. Bu ayəyə tərcümələrdə belə bir məna verilib: De ki, həqiqətən mənim Rəbbim ruzini öz bəndələrindən istədiyinə çox, istədiyinə də az verir. ((Bu tərcümə Quran Yolu Türkcə Məal və Təfsir kitabından götürülmüşdür. Həmin kitab Xeyrəddin Qaraman, İbrahim Kafi Dönməz, Mustafa Çağrıcı, Sədrəddin Gümüş tərəfindən hazırlanmış və 2004-cü ildə Türkiyə Diyanət İşləri Başkanlığı (Dini Qurumlar Üzrə Dövlət İdarəsi) tərəfindən çap edilmişdir.))
Ərəb dili baxımından düzgün tərcümə belə olmalıdır: De ki, mənim Rəbbim öz bəndələrindən istəyən və gücü çatan üçün ruzini yayar.
4 – Allahın əfvinə aldanmaq (Onun hər şeyi bağışlayacağını güman edib zənnə qapılmaq)
Bir çox insan «Allah bizə niyə əzab verib cəzalandırsın ki?», «Allah heç özü yaradıb ərsəyə gətirdiyi bəndəsinə əzab-əziyyət verərmi?» kimi sözlərlə öz-özünü aldadır. Kimi insanlar da gördükləri bəzi yaxşı işlərə görə xilas olacaqlarını güman edirlər. Peyğəmbərimiz Məhəmməd əleyhissəlamın əmisi Abbas öz dostları ilə birlikdə Bədr döyüşündə əsir düşdüyü vaxt müsəlmanlar onları müşrik olduqlarına görə qınayıb tənbeh eləmişdilər. Abbas isə cavabında: “Vallah biz Məscidi-Haramı ibadətə açıq saxlayır, dara düşənlərin ehtiyaclarını aradan qaldırır, Kəbəni mühafizə edir və hacılara su veririk”, – demişdi. Aşağıdakı ayə də elə bu münasibətlə nazil edilmişdir: ((İsmayıl ibn Ömər ibn Kəsir (vəfat tarixi hicri 774/miladi 1373-cü il), Təfsiru ibn Kəsir, Beyrut, 1401, II cild, s. 342.))
(Ey müşriklər!) Məgər siz hacca gələnlərə su verməyi və Məscidi-Haramı ibadətə açıq saxlamağı Allaha və qiyamət gününə iman gətirib Allah yolunda cihad edənlərin gördükləri işlərlə eyni tutursunuz? Xeyr, onlar Allah yanında eyni ola bilməzlər. Allah zalımlar cəmiyyətini doğru yola yönəltməz (Tövbə,9/19)!
Öz-özünü Allah Təalanın əfvi ilə aldadanların hal-əhvalının Axirətdə necə olacağına dair ayələrdən biri də budur:
Bu dünyanın bütün mal-dövləti və üstəlik bir o qədəri də zülmkarların əlində olsaydı, onu mütləq qiyamət günündəki əzabın dəhşətindən xilas olmaq üçün fəda edərdilər. Çünki Allahdan gözləmədikləri şeylər onların qarşısına çıxacaqdır (Əz-Zumər, 39/47).
Allah Təala inanan insanları da bir çox sınaqdan keçirəcəkdir. O, bu barədə belə buyurur:
Əlif, Lam, Mim.
İnsanlar: “İman gətirdik”, – deməkləri ilə artıq onlardan əl çəkilib, imtahan olunmayacaqlarınımı zənn edirlər?
Biz onlardan əvvəlkiləri də ağır sınaqlardan keçirmişdik. Allah kimlərin doğru, kimlərin də yalançı olduğunu əlbəttə ki, meydana çıxardacaqdır!
Yoxsa pislik edənlər əlimizdən xilas olacaqlarını güman edirlər? Onlar necə də pis bir qərar verirlər!
Kim Allaha qovuşacağını ümid edirsə, (bilsin ki) Allahın müəyyən etdiyi vaxt mütləq gəlib çatacaqdır. O, eşidən və biləndir!
Kim cihad etsə, özü üçün edər (bunun xeyrini özü görər). Allahın heç kəsə ehtiyacı yoxdur.
İnananlar və gözəl işlər görənlər… Onların günahlarının üstünü mütləq örtər və onlara etdikləri əməllərdən daha gözəl mükafatlar verərik (Əl-Ənkəbut, 29/1-7).
5 – Allahın gücü ilə aldanmaq
Bəzi insanlar Allahın qüdrəti ilə əlaqədar olub-olmayan sözlər danışır və dəlil-sübut olaraq: “Allahın buna gücü çatmaz bəyəm?”, – deyirlər. Bizim bir şeyxlə bu barədə danışığımız aşağıdakı kimi oldu:
Bayındır – Mən Mədinə şəhərində hacılarla söhbətim zamanı Allahdan başqa heç kimin qeyb aləmini bilməyəcəyindən söz açdım. Sizin müridələrinizdən bir xanım: “Siz elə deyirsiniz, ancaq mən bilirəm ki, öz şeyxim mənim hətta gecə yatağımda neçə dəfə sağa-sola fırlanıb çevrildiyimi də bilir”, – deyə söhbətə qarışdı.
Şeyx – Əgər Allah ona bildirsə, o, bunu bilməz bəyəm? Məgər Allahın buna gücü çatmaz?
Bayındır – Allah Təalanın gücünün çatmadığı nə var ki? Ancaq onun qüdrəti ilə dəlil-sübut gətirmək olmaz (bu, münasib deyil). Əgər Allah istəsə, öz elçisi Məhəmmədi cəhənnəmə, şeytanı isə cənnətə qoya bilməz? Onun bunu etməyə gücü yoxdur?
Şeyx – Əlbəttə ki, vardır.
Bayındır – Lakin O, şeytanı cəhənnəmə qoyacağını, Həzrəti Məhəmmədi (ə. s.) də cənnətdə məqami-mahmud deyilən ən üst mövqeyə gətirəcəyini bildirmişdir. ((Gecənin bir vaxtı qalxıb ancaq sənə məxsus olaraq artıq namaz qıl. Ola bilsin ki, Rəbbin səni məqami-mahmuda yüksəldər.)) Artıq Allahın gücünü dəlil kimi göstərib, bunun əksinə bir fikir irəli sürmək, yaxud nəysə iddia etmək olmaz. Allah qeybi sizə bildirməyəcəkdir (Ali-İmran, 3/179) ayəsindən sonra heç kim bunun ziddinə yaxud əksinə bir şey iddia edə bilməz.
Saytımızın materiallarından istifadə zamanı mənbə kimi http://www.muselmanlar.com və bütöv keçid (link) göstərilməlidir. Müsəlmanlar © 2004 Bütün hüquqları qorunur.
