111 ayədən ibarət olan və Yusuf peyğəmbərin başına gələn ibrətlik hadisələrdən bəhs edən bu surəyə Yusuf peyğəmbərin adı verilmişdir.
بسم الله الرحمن الرحيم
Mərhəmətli, Rəhmli Allahın adıyla!
الٓرٰ۠ تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ الْمُب۪ينِ۠
اِنَّٓا اَنْزَلْنَاهُ قُرْءٰنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ
- Ağlınızı işlədib anlayasınız deyə, biz onu Ərəbcə quranlar/ayə yığını halında[4] nazil etdik.
نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ اَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَٓا اَوْحَيْنَٓا اِلَيْكَ هٰذَا الْقُرْاٰنَۗ وَاِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِه۪ لَمِنَ الْغَافِل۪ينَ
- Vəhy etdiyimiz bu ayə kümələri ilə sənə qissələrin ən gözəlini tam olaraq anladacayıq. Belə ki daha öncə sən bundan tamamilə xəbərsiz idin[5].
اِذْ قَالَ يُوسُفُ لِاَب۪يهِ يَٓا اَبَتِ اِنّ۪ي رَاَيْتُ اَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَاَيْتُهُمْ ل۪ي سَاجِد۪ينَ
- Bir gün Yusuf atasına belə demişdi: “Atacan! Mən yuxumda on bir planeti[6], günəşi və ayı gördüm. Onları, mənə səcdə edən/boyun əyən halda[7] gördüm[8].
قَالَ يَا بُنَيَّ لَا تَقْصُصْ رُءْيَاكَ عَلٰٓى اِخْوَتِكَ فَيَك۪يدُوا لَكَ كَيْدًاۜ اِنَّ الشَّيْطَانَ لِلْاِنْسَانِ عَدُوٌّ مُب۪ينٌ
- (Atası) dedi ki: “Oğlum! Yuxunu qardaşlarına danışma! Yoxsa sənə bir oyun qurarlar, çünki şeytan insanın açıq-aşkar düşmənidir.[9]
وَكَذٰلِكَ يَجْتَب۪يكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْو۪يلِ الْاَحَاد۪يثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلٰٓى اٰلِ يَعْقُوبَ كَمَٓا اَتَمَّهَا عَلٰٓى اَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْحٰقَۜ اِنَّ رَبَّكَ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ۟
- Beləcə, Rəbbin səni seçəcək və hadisələrin təvilini[10]/bağlantılarını sənə öyrədəcəkdir.[11] Daha əvvəl ataların İbrahimə və İshaqa olan nemətini tamamladığı kimi sənə də Yəqub ailəsinə də olan nemətini tamamlayacaqdır. Şübhəsiz, sənin Rəbbin biləndir, hökm/hikmət sahibidir.
لَقَدْ كَانَ ف۪ي يُوسُفَ وَاِخْوَتِه۪ٓ اٰيَاتٌ لِلسَّٓائِل۪ينَ
- Həqiqətən, Yusuf və qardaşlarında istəyənlər üçün ibrət/çıxarılacaq dərslər vardır.
اِذْ قَالُوا لَيُوسُفُ وَاَخُوهُ اَحَبُّ اِلٰٓى اَب۪ينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌۜ اِنَّ اَبَانَا لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍۚ
- Bir gün qardaşları (öz aralarında) belə dedilər: “Atamızın Yusufa və onun qardaşına[12] olan məhəbbəti bizə olandan daha çoxdu. Halbuki biz, güçlü bir bağa sahibik. Doğrusu, atamız açıq-aşkar bir yanlışlıq içindədir.
اُقْتُلُوا يُوسُفَ اَوِ اطْرَحُوهُ اَرْضًا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ اَب۪يكُمْ وَتَكُونُوا مِنْ بَعْدِه۪ قَوْمًا صَالِح۪ينَ
- Yusifi öldürün yada uzaq bir yerə atın ki, atanız yalnız sizə tərəf yönəlsin. Ondan sonra isə (tövbə edib) xeyirxah xalqdan biri olarsınız.
قَالَ قَٓائِلٌ مِنْهُمْ لَا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَاَلْقُوهُ ف۪ي غَيَابَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ اِنْ كُنْتُمْ فَاعِل۪ينَ
- Aralarında sözü keçən biri[13] belə dedi: “Yusufu öldürməyin! Onu quyunun[14] çöldən görünməyən bir yerinə[15] buraxın ki, karvanlardan biri onu tapıb götürsün. Əgər bir şey edəcəksinizsə, belə edin.
قَالُوا يَٓا اَبَانَا مَا لَكَ لَا تَأْمَنَّۭۖا عَلٰى يُوسُفَ وَاِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ
- (Gəlib) dedilər: “Ay ata! Yusuf barəsində bizə niyə güvənmirsən? Halbuki biz onun yaxşılığını istəyənlərdənik.
اَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ
- Sabah onu bizimlə bərabər göndər ki, gəzsin/yesin oynasın. Biz onu mütləq qoruyacağıq.
قَالَ اِنّ۪ي لَيَحْزُنُن۪ٓي اَنْ تَذْهَبُوا بِه۪ وَاَخَافُ اَنْ يَأْكُلَهُ الذِّئْبُ وَاَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ
- (Yəqub) dedi: “Onu aparmağınız məni həqiqətən üzər. Siz ondan xəbərsiz olduğunuz bir anda onu qurd yeyər deyə qorxuram.”
قَالُوا لَئِنْ اَكَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَةٌ اِنَّٓا اِذًا لَخَاسِرُونَ
- Dedilər ki: “Biz güçlü bir bağa sahib olduğumuz halda onu qurd yeyərsə, onda biz həqiqətən ziyana uğrayanlardan olarıq.”[16]
فَلَمَّا ذَهَبُوا بِه۪ وَاَجْمَعُٓوا اَنْ يَجْعَلُوهُ ف۪ي غَيَابَتِ الْجُبِّۚ وَاَوْحَيْنَٓا اِلَيْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِاَمْرِهِمْ هٰذَا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ
- Onu aparıb quyunun görünməyən bir yerinə buraxmaq qərarına gəldikləri zaman biz də ona bunu vəhy etdik: “Etdikləri bu işi, heç gözləmədikləri bir anda onlara mütləq qəbər verəcəksən.”[17]
وَجَٓاؤُٓ۫ اَبَاهُمْ عِشَٓاءً يَبْكُونَۜ
- Axşam çağı ağlaya-ağlaya atalarının yanına gəldilər.
قَالُوا يَٓا اَبَانَٓا اِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَاَكَلَهُ الذِّئْبُۚ وَمَٓا اَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِق۪ينَ
- “Ata!” Biz yarışmağa getmişdik, Yusufu da əşyalarımızın yanında qoymuşduq. Bir də gördük ki, onu qurd yeyib! Biz hər nə qədər doğruyu söyləsək də sən bizə inanmayacaqsan”, – dedilər.
وَجَٓاؤُ۫ عَلٰى قَم۪يصِه۪ بِدَمٍ كَذِبٍۜ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ اَنْفُسُكُمْ اَمْرًاۜ فَصَبْرٌ جَم۪يلٌۜ وَاللّٰهُ الْمُسْتَعَانُ عَلٰى مَا تَصِفُونَ
- (Dəlil olaraq) Bir də Yusufun köynəyinə ona aid olmayan yalandan bir qana bulayıb gətirdilər. (Yəqub) dedi ki: “Xeyr! İşin doğrusu nəfisləriniz sizi bu işə sürükləyib. Artıq mənə düşən gözəl bir səbrdir. Anlatdıqlarınız qarşısında köməyinə sığınacağım yalnız Allahdır.
وَجَٓاءَتْ سَيَّارَةٌ فَاَرْسَلُوا وَارِدَهُمْ فَاَدْلٰى دَلْوَهُۜ قَالَ يَا بُشْرٰى هٰذَا غُلَامٌۜ وَاَسَرُّوهُ بِضَاعَةًۜ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِمَا يَعْمَلُونَ
- Bir karvan gəldi, sudaşıyanı (quyuya) göndərdilər. O da su qabını quyuya salan kimi: “Müjdə müjdə! Bu bir oğlan!” – dedi. Onu satmaq üçün ticari bir mal olaraq saxladılar. Allah da onların nə etdiklərini yaxşı bilirdi.
وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍۚ وَكَانُوا ف۪يهِ مِنَ الزَّاهِد۪ينَ۟
- Onu ucuz bir qiymətə bir neçə dirhəmə satdılar.[18] Onsuz da ona dəyər vermirdilər.
وَقَالَ الَّذِي اشْتَرٰيهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَاَتِه۪ٓ اَكْرِم۪ي مَثْوٰيهُ عَسٰٓى اَنْ يَنْفَعَنَٓا اَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًاۜ وَكَذٰلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْاَرْضِۘ وَلِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْو۪يلِ الْاَحَاد۪يثِۜ وَاللّٰهُ غَالِبٌ عَلٰٓى اَمْرِه۪ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ
- Onu satın alan Misirli, avradına dedi ki: “Ona yaxşı bax, bəlkə bizə faydası olur ya da onu oğulluğa götürərik.[19]” Beləliklə, biz Yusufu o yerdə (Misirdə) yerləşdirdik ki, ona hadisələrin təvilini/bağlantılarını öyrədək.[20] Allah Öz işinin qalibidir, Lakin, insanların çoxu bunu bilməz.
وَلَمَّا بَلَغَ اَشُدَّهُٓ اٰتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًاۜ وَكَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِن۪ينَ
- Yusuf büluğa/yetkinlik yaşına çatdığı zaman ona hikmət/doğru qərar vermə qabiliyyəti və elm verdik. Biz, gözəl davrananları bax belə mükafatlandırırıq.[21]
وَرَاوَدَتْهُ الَّت۪ي هُوَ ف۪ي بَيْتِهَا عَنْ نَفْسِه۪ وَغَلَّقَتِ الْاَبْوَابَ وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَۜ قَالَ مَعَاذَ اللّٰهِ اِنَّهُ رَبّ۪ٓي اَحْسَنَ مَثْوَايَۜ اِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ
- Qaldığı evin qadını, onunla (Yusufla) birlikdə olmaq/nəfsindən yararlanmaq istədi. Qapıları möhkəm bağladı və “Gəl görüm!” – dedi. Yusuf: “Allaha sığınıram! O mənim Rəbbimdir. Məni çox gözəl bir yerə gətirdi. Şübhəsiz ki, haqsızlıq edənlər nicat tapmazlar.” – dedi.
وَلَقَدْ هَمَّتْ بِه۪ۗ وَهَمَّ بِهَاۚ لَوْلَٓا اَنْ رَاٰ بُرْهَانَ رَبِّه۪ۜ كَذٰلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّٓوءَ وَالْفَحْشَٓاءَۜ اِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَص۪ينَ
- Doğrudan da qadın onu arzulamışdı. Əgər Rəbbinin bürhanını/dəlilini görməsəydi, o (Yusuf) da onu arzulayardı. Beləcə, pisliyi və pozğunculuğu ondan uzaqlaşdırmış olduq[22]. Çünki o, ixlaslı/şərik qoşmayan bəndələrimizdəndir.[23]
وَاسْتَبَقَا الْبَابَ وَقَدَّتْ قَم۪يصَهُ مِنْ دُبُرٍ وَاَلْفَيَا سَيِّدَهَا لَدَا الْبَابِۜ قَالَتْ مَا جَزَٓاءُ مَنْ اَرَادَ بِاَهْلِكَ سُٓوءًا اِلَّٓا اَنْ يُسْجَنَ اَوْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ
- (Yusuf qabaqda qadın arxada) İkisi də qapıya doğru qaçdılar. Qadın onun (Yusufun) köynəyini arxadan tutub cırdı. İkisi də qapının yanında qadının əri ilə qarşılaşdılar. Qadın dedi ki: “Ailənə pislik etmək istəyən kəsin cəzası, ancaq zindana atılmaq ya da ağrılı-acılı bir əzabdır!”
قَالَ هِيَ رَاوَدَتْن۪ي عَنْ نَفْس۪ي وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ اَهْلِهَاۚ اِنْ كَانَ قَم۪يصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَهُوَ مِنَ الْكَاذِب۪ينَ
- Yusuf dedi ki: “O, nəfsimdən yararlanmaq istədi”. Qadının ailəsindən bir bilgili[24] belə görüş bildirdi: “Əgər Yusufun köynəyi qabaqdan yırtılıbsa, qadın doğru söyləmiş, o (Yusuf) isə yalancılardandır.
وَاِنْ كَانَ قَم۪يصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَكَذَبَتْ وَهُوَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ
- Yox əgər köynəyi arxadan yırılmışsa, qadın yalan söyləmiş, o (Yusuf) isə doğruyu söyləyənlərdəndir.”
فَلَمَّا رَاٰ قَم۪يصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قَالَ اِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّۜ اِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظ۪يمٌ
- (Qadının əri) Yusufun köynəyinin arxadan yırtıldığını görüncə dedi ki: “Bu, siz qadınların bir oyunudur. Sizin oyununuz həqiqətən böyükdür.
يُوسُفُ اَعْرِضْ عَنْ هٰذَا وَاسْتَغْفِر۪ي لِذَنْبِكِۚ اِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخَاطِـ۪ٔينَ۟
- Yusuf, bu mövzunu görməzdən gəl! (Züleyxa!) sən də günahın üçün bağışlanmanı dilə. Həqiqətən sən, xəta işləyənlərdənsən.
وَقَالَ نِسْوَةٌ فِي الْمَد۪ينَةِ امْرَاَتُ الْعَز۪يزِ تُرَاوِدُ فَتٰيهَا عَنْ نَفْسِه۪ۚ قَدْ شَغَفَهَا حُبًّاۜ اِنَّا لَنَرٰيهَا ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ
- Şəhərdəki bəzi qadınlar belə dedilər: “Vəzirin arvadı xidmətkarı olan gəncin nəfsindən yararlanmaq istəmiş! Məhəbbəti bağrını dəlib. Həqiqətən biz onu, açıq-aşkar yoldan çıxmış biri olaraq görürük.
فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَكْرِهِنَّ اَرْسَلَتْ اِلَيْهِنَّ وَاَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّكَـًٔا وَاٰتَتْ كُلَّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِكّ۪ينًا وَقَالَتِ اخْرُجْ عَلَيْهِنَّۚ فَلَمَّا رَاَيْنَهُٓ اَكْبَرْنَهُ وَقَطَّعْنَ اَيْدِيَهُنَّ وَقُلْنَ حَاشَ لِلّٰهِ مَا هٰذَا بَشَرًاۜ اِنْ هٰذَٓا اِلَّا مَلَكٌ كَر۪يمٌ
- Qadın onların dedi-qodularını eşitdikdə, onlara xəbər göndərdi (çağırdı). Onlara oturub yaslanacaqları bir süfrə hazırladı və hər birinə bir bıçaq verdi. Sonra Yusufa: “Çıx qabaqlarına!” – dedi. Qadınlar onu görüncə (gözəlliyini) çox böyütdülər və (özlərini itirib) əllərini kəsdilər. Dedilər ki: “Aman Allah! Bu bir bəşər/insan deyil, bu olsa-olsa uca dəyərli bir mələkdir!”
قَالَتْ فَذٰلِكُنَّ الَّذ۪ي لُمْتُنَّن۪ي ف۪يهِۜ وَلَقَدْ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِه۪ فَاسْتَعْصَمَۜ وَلَئِنْ لَمْ يَفْعَلْ مَٓا اٰمُرُهُ لَيُسْجَنَنَّ وَلَيَكُونًا مِنَ الصَّاغِر۪ينَ
- Qadın dedi: “Haqqında məni qınadığınız cavan oğlan baxın budur! Mən onun nəfsindən murad almaq istədim, o isə bundan imtina etdi/özünü qorudu.[25] Əgər o, əmr etdiyim şeyi etməzsə, mütləq zindana atılacaq və aşağılanmışlardan olacaqdır.”
قَالَ رَبِّ السِّجْنُ اَحَبُّ اِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَن۪ٓي اِلَيْهِۚ وَاِلَّا تَصْرِفْ عَنّ۪ي كَيْدَهُنَّ اَصْبُ اِلَيْهِنَّ وَاَكُنْ مِنَ الْجَاهِل۪ينَ
- Yusuf ded ki: “Rəbbim! Zindan mənim üçün bunların məni çağırdıqları şeydən daha sevimlidir. Onların oyununu məndən uzaqlaşdırmasan, mən onlara meyl edər və cahillik[26] edənlərdən olaram.”
فَاسْتَجَابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَّۜ اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ
- Bunun üzərinə Rəbbi onun duasını qəbul etdi və qadınların oyununu ondan sovuşdurdu. Şübhəsiz ki, O, eşidəndir, biləndir.
ثُمَّ بَدَا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا رَاَوُا الْاٰيَاتِ لَيَسْجُنُنَّهُ حَتّٰى ح۪ينٍ۟
- Sonra onlar, bütün dəlilləri gördükləri halda yenə də onu (Yusufu) bir müddət zindana atmaq qərarına gəldilər.
وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيَانِۜ قَالَ اَحَدُهُمَٓا اِنّ۪ٓي اَرٰين۪ٓي اَعْصِرُ خَمْرًاۚ وَقَالَ الْاٰخَرُ اِنّ۪ٓي اَرٰين۪ٓي اَحْمِلُ فَوْقَ رَأْس۪ي خُبْزًا تَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْهُۜ نَبِّئْنَا بِتَأْو۪يلِه۪ۚ اِنَّا نَرٰيكَ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ
- Onunla birlikdə iki cavan oğlan da zindana girdi. Onlardan biri: “Mən (yuxumda) gördüm ki, şərab (hazırlamaq üçün bir şeylər) sıxıram.” Digəri də “Mən də gördüm ki, başımın üstündə çörək daşıyıram, quşlar da onu yeyir. Bizə bunun təvlini/yorumunu xəbər ver. Biz həqiqətən, sənin yaxşılıq edən adamlardan olduğunu görürük.”[27]
قَالَ لَا يَأْت۪يكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِه۪ٓ اِلَّا نَبَّأْتُكُمَا بِتَأْو۪يلِه۪ قَبْلَ اَنْ يَأْتِيَكُمَاۜ ذٰلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَن۪ي رَبّ۪يۜ اِنّ۪ي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَهُمْ بِالْاٰخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَۙ
- (Yusuf) dedi ki: “Sizə veriləcək yemək yanınıza gəlmədən qabaq onun (gördüyünüz yuxuların) təvilini/yorumunu sizə xəbər verəcəyəm. Bu, Rəbbimin mənə öyrətdiyi şeylərdəndir.[28] Mən, Allaha inanıb güvənməyən və axirəti də yox sayan bir xalqın dini yaşama şəklini tərk etdim.
وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ اٰبَٓاء۪ٓي اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَۜ مَا كَانَ لَنَٓا اَنْ نُشْرِكَ بِاللّٰهِ مِنْ شَيْءٍۜ ذٰلِكَ مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ عَلَيْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ
- Mən atalarım İbrahim, İshaq və Yəqubun dini yaşama şəklinə tabe oldum.[29] Bizim, Allaha hər hansı bir şeyi şərik qoşma haqqımız yoxdur![30] Bu, Allahın bizə və bütün insanlara olan lütfündəndir. Lakin, insanların çoxu şükr etmir/haqlarına rəayət etmirlər.
يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ ءَاَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ اَمِ اللّٰهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُۜ
- Ey zindan yoldaşlarım! Bir-birindən fərqli Rəblər xeyirlidir yoxsa hər şeyə qadir olan tək Allah?![31]
مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِه۪ٓ اِلَّٓا اَسْمَٓاءً سَمَّيْتُمُوهَٓا اَنْتُمْ وَاٰبَٓاؤُ۬كُمْ مَٓا اَنْزَلَ اللّٰهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍۜ اِنِ الْحُكْمُ اِلَّا لِلّٰهِۜ اَمَرَ اَلَّا تَعْبُدُٓوا اِلَّٓا اِيَّاهُۜ ذٰلِكَ الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ
- Allah ilə aranıza qoyub qulluq etdikləriniz, sizin və atalarınızın qoyduğu isimlərdən başqa bir şey deyildir.[32] Allah onlar haqqında heç bir dəlil nazil etməmişdir. Hökm yalnız Allahındır! O yalnız özünə qulluq etməyinizi əmr etmişdir. Doğru din elə budur! Lakin, insanların çoxu bunu bilməzlər.[33]
يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ اَمَّٓا اَحَدُكُمَا فَيَسْق۪ي رَبَّهُ خَمْرًاۚ وَاَمَّا الْاٰخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْ رَأْسِه۪ۜ قُضِيَ الْاَمْرُ الَّذ۪ي ف۪يهِ تَسْتَفْتِيَانِۜ
- Ey zindan yoldaşlarım! (Yuxunuzun yorumuna gəlincə) Sizdən biriniz Rəbbinə/sahibinə[34] içki süzəcək, digəriniz isə asılacaq, quşlar da başından yeyəcək. Soruşduğunuz iş bu cür hökmə/sona bağlanmışdır.”
وَقَالَ لِلَّذ۪ي ظَنَّ اَنَّهُ نَاجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْن۪ي عِنْدَ رَبِّكَۘ فَاَنْسٰيهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّه۪ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِن۪ينَۜ۟
- Yusuf onlardan, qurulacağını düşündüyü adama: “Rəbbinin/sahibinin yanında məni yada sal/ağlından çıxarma!” – dedi. Ancaq şeytan ona (Yusufu) sahibinin yanında yada salmağı unutdurdu. Nəticədə (Yusuf) zindanda bir neçə il daha qaldı.[35]
وَقَالَ الْمَلِكُ اِنّ۪ٓي اَرٰى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَاُخَرَ يَابِسَاتٍۜ يَٓا اَيُّهَا الْمَلَاُ اَفْتُون۪ي ف۪ي رُءْيَايَ اِنْ كُنْتُمْ لِلرُّءْيَا تَعْبُرُونَ
- Bir gün (Misir) Hökmdarı dedi ki: “Mən yuxumda yeddi arıq inəyin yeddi kök inəyi yediyini və həmçinin yeddi yaşıl sünbül ilə bir o qədər də qurusunu görürəm. Ey əyanlar! Əgər yuxu yozmağı bilirsinizsə, mənim bu yuxumu da yozub açıqlayın!”
قَالُٓوا اَضْغَاثُ اَحْلَامٍۚ وَمَا نَحْنُ بِتَأْو۪يلِ الْاَحْلَامِ بِعَالِم۪ينَ
- Dedilər ki: Bunlar qarabasmalardır/qarmaqarışıq yuxulardır. Biz, bu cür qarabasmaların təvilini/yorumunu bilə bilmərik.”
وَقَالَ الَّذ۪ي نَجَا مِنْهُمَا وَادَّكَرَ بَعْدَ اُمَّةٍ اَنَا۬ اُنَبِّئُكُمْ بِتَأْو۪يلِه۪ فَاَرْسِلُونِ
- Yusufun iki zindan yoldaşlarından qurtulanı, uzun bir müddətdən sonra (Yusufu) xatırlayaraq dedi: “Mən sizə onun təvilini/yorumunu xəbər verə bilərəm. Dərhal məni (zindana) göndərin!”
يُوسُفُ اَيُّهَا الصِّدّ۪يقُ اَفْتِنَا ف۪ي سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعِ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَاُخَرَ يَابِسَاتٍۙ لَعَلّ۪ٓي اَرْجِعُ اِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ
- (Zindana gəlib) “Yusuf! Ey özü-sözü doğru! Yeddi arıq inəyin yeddi kök inəyi yediyini və həmçinin yeddi yaşıl sünbül ilə bir o qədər də qurusunun görüldüyü yuxunu bizə açıqla! Ümid edirəm ki, o insanların yanına qayıdaram, onlar da (sənin qədrini) bilərlər.”
قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِن۪ينَ دَاَبًاۚ فَمَا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ ف۪ي سُنْبُلِه۪ٓ اِلَّا قَل۪يلًا مِمَّا تَأْكُلُونَ
- (Yusuf) Dedi ki:”Yeddi il arxa-arxaya bacardığınız qədər əkib biçin. Yediyiniz az bir miqdar xaric, biçdiyiniz sünbülləri başağında saxlayın.
ثُمَّ يَأْت۪ي مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ سَبْعٌ شِدَادٌ يَأْكُلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ اِلَّا قَل۪يلًا مِمَّا تُحْصِنُونَ
- Sonra bunun ardından yeddi il çətinlik/quraqlıq olacaq. Əvvəlcədən yığdıqlarınızın az bir miqdarı xaric, hamısını yeyib bitirəcəksiniz.
ثُمَّ يَأْت۪ي مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ عَامٌ ف۪يهِ يُغَاثُ النَّاسُ وَف۪يهِ يَعْصِرُونَ۟
- Sonra da bunun ardından, insanların bol yağmura qovuşdurulduğu, (məhsulları) sıxıb (heyvanları) sağacaqları bir il gələcək.”
وَقَالَ الْمَلِكُ ائْتُون۪ي بِه۪ۚ فَلَمَّا جَٓاءَهُ الرَّسُولُ قَالَ ارْجِعْ اِلٰى رَبِّكَ فَسْـَٔلْهُ مَا بَالُ النِّسْوَةِ الّٰت۪ي قَطَّعْنَ اَيْدِيَهُنَّۜ اِنَّ رَبّ۪ي بِكَيْدِهِنَّ عَل۪يمٌ
- Hökümdar: “Onu mənim yanıma gətirin!” – dedi. Elçi[36], Yusufun yanına gəldikdə (Yusuf) dedi: “Sahibinin yanına qayıt və soruş ki, əllərini kəsən o qadınların qayəsi nə idi? Şübhəsiz ki, Rəbbim onların oyunlarını biləndir.”
قَالَ مَا خَطْبُكُنَّ اِذْ رَاوَدْتُنَّ يُوسُفَ عَنْ نَفْسِه۪ۜ قُلْنَ حَاشَ لِلّٰهِ مَا عَلِمْنَا عَلَيْهِ مِنْ سُٓوءٍۜ قَالَتِ امْرَاَتُ الْعَز۪يزِ الْـٰٔنَ حَصْحَصَ الْحَقُّۘ اَنَا۬ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِه۪ وَاِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِق۪ينَ
- Hökümdar o qadınlara dedi ki: “Yusufun nəfsindən murad almaq istədiyiniz zaman nələr oldu?” Qadınlar: “Allah eləməsin! Biz onun haqqında pis bir şey bilmirik”, – dedilər. Əzizin arvadı da belə dedi: “İndi həqiqət ortaya çıxdı. Mən onun nəfsindən murad almaq istədim. O isə, əslində doğru söyləyənlərdəndir[37].”
ذٰلِكَ لِيَعْلَمَ اَنّ۪ي لَمْ اَخُنْهُ بِالْغَيْبِ وَاَنَّ اللّٰهَ لَا يَهْد۪ي كَيْدَ الْخَٓائِن۪ينَ
- (Yusuf elçiyə bunu da demişdi) “Belə bir şeyi açığa çıxarmağımdakı məqsəd: “O (Əziz) bilsin ki, yoxluğunda ona xəyanət etmədim və Allah, xainlərin oyununa yol verməz.”
وَمَٓا اُبَرِّئُ نَفْس۪يۚ اِنَّ النَّفْسَ لَاَمَّارَةٌ بِالسُّٓوءِ اِلَّا مَا رَحِمَ رَبّ۪يۜ اِنَّ رَبّ۪ي غَفُورٌ رَح۪يمٌ
- Mən öz nəfsimə bəraət qazandırmıram. Rəbbimin mərhəmət edib xəbərdar etdiyi xaric[38], nəfs həqiqətən pis işlər görməyi əmr edər.[39] Şübhəsiz, Rəbbim bağışlayandır, rəhmlidir.
وَقَالَ الْمَلِكُ ائْتُون۪ي بِه۪ٓ اَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْس۪يۚ فَلَمَّا كَلَّمَهُ قَالَ اِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنَا مَك۪ينٌ اَم۪ينٌ
- Hökümdar dedi: Onu mənə gətirin! Onu özümə xas adam (müşavir) edəcəyəm. Onunla söhbət etdikdə isə: “Bu gündən etibarən sən, yanımızda yüksək mövqe sahibi və güvənilən birisən.” – dedi.
قَالَ اجْعَلْن۪ي عَلٰى خَزَٓائِنِ الْاَرْضِۚ اِنّ۪ي حَف۪يظٌ عَل۪يمٌ
- Yusuf: “Bu torpaqların xəzinələrini mənə tapşırın! Mən onları yaxşı qoruyaram, (bu mövzuda) bilikliyəm.
وَكَذٰلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْاَرْضِۚ يَتَبَوَّاُ مِنْهَا حَيْثُ يَشَٓاءُۜ نُص۪يبُ بِرَحْمَتِنَا مَنْ نَشَٓاءُ وَلَا نُض۪يعُ اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَ
- Beləliklə, Yusufu o yerdə yüksək məqam sahibi etdik. İstədiyi hər yerdə səlahiyyəti keçirdi[40]. Biz mərhəmətimizi, layiq gördüyümüz şəxsə veririk. Gözəl davrananların mükafatını hədər etmərik.[41]
وَلَاَجْرُ الْاٰخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ۟
- Allaha inanıb güvənən və pislikdən çəkinənlər üçün axirətdəki mükafat daha xeyirlidir.[42]
وَجَٓاءَ اِخْوَةُ يُوسُفَ فَدَخَلُوا عَلَيْهِ فَعَرَفَهُمْ وَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ
- (Sonra bir gün) Yusufun qardaşları gəldi və onun huzuruna çıxdılar. Yusuf onları dərhal tanıdı, ancaq onlar Yusufu tanımırdılar.
وَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ قَالَ ائْتُون۪ي بِاَخٍ لَكُمْ مِنْ اَب۪يكُمْۚ اَلَا تَرَوْنَ اَنّ۪ٓي اُو۫فِي الْكَيْلَ وَاَنَا۬ خَيْرُ الْمُنْزِل۪ينَ
- Yusuf (qardaşlarının) yol əzuqə yüklərini hazırladığı sırada dedi ki: “(Bir sonrakı səfərdə) Atabir qardaşınızı[43] da mənim yanıma gətirin. Görmürsünüzmü ölçüyə tam rəayət edirəm və mən qonaqpərvərlərin ən xeyirlisiyəm!
فَاِنْ لَمْ تَأْتُون۪ي بِه۪ فَلَا كَيْلَ لَكُمْ عِنْد۪ي وَلَا تَقْرَبُونِ
- Əgər onu mənə gətirməsəniz, bilin ki, mənim tərəfimdən sizə bir ölçü/ovuc belə ərzaq olmayacaq, yanıma belə yaxlaşmayın!”
قَالُوا سَنُرَاوِدُ عَنْهُ اَبَاهُ وَاِنَّا لَفَاعِلُونَ
- Dedilər ki: “Onu gətirmək üçün atasını razı salmağa çalışarıq. Biz bunu mütləq edəcəyik.”
وَقَالَ لِفِتْيَانِهِ اجْعَلُوا بِضَاعَتَهُمْ ف۪ي رِحَالِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَعْرِفُونَهَٓا اِذَا انْقَلَبُٓوا اِلٰٓى اَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ
- O, öz əmrindəki gənclərə dedi ki: “Onların sərmayələrini yüklərinin içinə qoyun. Ailələrinə döndükləri zaman bəlkə onun öz sərmayələri olduğunu başa düşər və təkrar geri gələrlər.”
فَلَمَّا رَجَعُٓوا اِلٰٓى اَب۪يهِمْ قَالُوا يَٓا اَبَانَا مُنِعَ مِنَّا الْكَيْلُ فَاَرْسِلْ مَعَنَٓا اَخَانَا نَكْتَلْ وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ
- Atalarının yanına qayıtdıqları zaman: “Atacan! Bizə ərzaq verilməsi artıq qadağan edildi. Buna görə dəqardaşımızı bizimlə göndər ki ərzaq ala bilək. Şübhəsiz ki, biz onu qoruyacağıq.”
قَالَ هَلْ اٰمَنُكُمْ عَلَيْهِ اِلَّا كَمَٓا اَمِنْتُكُمْ عَلٰٓى اَخ۪يهِ مِنْ قَبْلُۜ فَاللّٰهُ خَيْرٌ حَافِظًاۖ وَهُوَ اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَ
- (Yəqub) dedi: “Bundan öncə qardaşı haqqında sizə nə qədər güvəndimsə, bunun haqqında da ancaq o qədər güvənə bilərəm![44] Allah Özü ən yaxşı qoruyandır. O, mərhəmətlilərin ən mərhəmətlisidir!”
وَلَمَّا فَتَحُوا مَتَاعَهُمْ وَجَدُوا بِضَاعَتَهُمْ رُدَّتْ اِلَيْهِمْۜ قَالُوا يَٓا اَبَانَا مَا نَبْغ۪يۜ هٰذِه۪ بِضَاعَتُنَا رُدَّتْ اِلَيْنَاۚ وَنَم۪يرُ اَهْلَنَا وَنَحْفَظُ اَخَانَا وَنَزْدَادُ كَيْلَ بَع۪يرٍۜ ذٰلِكَ كَيْلٌ يَس۪يرٌ
- Onlar yük əşyalarını açdıqda sərmayələrinin özlərinə geri verildiyini gördülər. Dedilər ki: “ Ata! Daha bizə nə lazımdır? Bu, bizim sərmayəmiz, bizə geri verilmiş! Ailəmizə yenə ərzaq alarıq, qardaşımızı qoruyarıq və bir dəvə yükü ərzaq artıq alarıq. Bu ərzaq bizə azdır.”
قَالَ لَنْ اُرْسِلَهُ مَعَكُمْ حَتّٰى تُؤْتُونِ مَوْثِقًا مِنَ اللّٰهِ لَتَأْتُنَّن۪ي بِه۪ٓ اِلَّٓا اَنْ يُحَاطَ بِكُمْۚ فَلَمَّٓا اٰتَوْهُ مَوْثِقَهُمْ قَالَ اللّٰهُ عَلٰى مَا نَقُولُ وَك۪يلٌ
- (Yəqub) dedi: “Mühasirəyə düşüb çıxılmaz bir vəziyyətdə qalmağınız xaric, onu mənə mütləq gətirəcəyinizə dair Allahın adından sağlam bir söz vermədikcə onu sizinlə əsla göndərməyəcəyəm.” Onlar, ona sağlam söz verdikdə isə dedi: “Allah, söylədiklərimizə vəkildir.”
وَقَالَ يَا بَنِيَّ لَا تَدْخُلُوا مِنْ بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ اَبْوَابٍ مُتَفَرِّقَةٍۜ وَمَٓا اُغْن۪ي عَنْكُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍۜ اِنِ الْحُكْمُ اِلَّا لِلّٰهِۜ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُۚ وَعَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ
- Bir də dedi ki: “Ey Oğullarım! (Şəhərə) Hamınız tək bir qapıdan girməyin! Ayrı-ayrı qapılardan girin. Əslində mən siəz Allahdan gələcək heç bir şeyə mane ola bilmərəm. Hökm sadəcə Allaha aiddir! Mən yalnız Ona təvəkkül etdim/güvənib dayandım. Təvəkkül edənlər də yalnız Ona təvəkkül etsinlər.”
وَلَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ اَمَرَهُمْ اَبُوهُمْۜ مَا كَانَ يُغْن۪ي عَنْهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ اِلَّا حَاجَةً ف۪ي نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضٰيهَاۜ وَاِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِمَا عَلَّمْنَاهُ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ۟
- Onlar atalarının buyurduğu kimi şəhərə daxil olsalar da bu, Allahdan gələn heç bir şeyi onlardan dəf edəcək deyildi. Sadəcə Yəqub içindəki narahatçılığı ortaya qoymuş oldu. O, öyrətdiklərimiz sayəsində bir elmə yiyələnmişdi. Lakin insanların çoxu bunu bilməzlər.
وَلَمَّا دَخَلُوا عَلٰى يُوسُفَ اٰوٰٓى اِلَيْهِ اَخَاهُ قَالَ اِنّ۪ٓي اَنَا۬ اَخُوكَ فَلَا تَبْتَئِسْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ
- Onlar Yusufun huzuruna daxil olduqları zaman, Yusuf qardaşını (Bünyamini) bağrına basıb qucaqladı. “Mən, həqiqətən sənin qardaşınam. Artıq onların başımıza gətirdikləri şeylərdən ötrü üzülmə”, – dedi.
فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَايَةَ ف۪ي رَحْلِ اَخ۪يهِ ثُمَّ اَذَّنَ مُؤَذِّنٌ اَيَّتُهَا الْع۪يرُ اِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ
- Yusuf onların yol azuqələrini hazırlatdığı zaman (öz) su qabını qardaşının yükünün içinə qoydu. Bir müddət sonra carcı: “Ey karvançılar! Siz oğrusunuz, oğru!”, – deyə bağırdı.
قَالُٓوا وَاَقْبَلُوا عَلَيْهِمْ مَاذَا تَفْقِدُونَ
- (Qardaşlar) onlara dönüb: “Nəyinizi itirmisiniz?” – dedilər.
قَالُوا نَفْقِدُ صُوَاعَ الْمَلِكِ وَلِمَنْ جَٓاءَ بِه۪ حِمْلُ بَع۪يرٍ وَاَنَا۬ بِه۪ زَع۪يمٌ
- Dedilər ki: “Hökmdarın su qabını itirmişik. Onu gətirənə bir dəvə yükü ərzaq veriləcək.” (Aralarından biri də dedi ki:) Mən də buna zaminəm!”
قَالُوا تَاللّٰهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ مَا جِئْنَا لِنُفْسِدَ فِي الْاَرْضِ وَمَا كُنَّا سَارِق۪ينَ
- “Vallahi! Siz də bilirsiniz ki, biz buraya fəsad çıxarmağa gəlmədik. Biz oğru da deyilik!” – dedilər.
قَالُوا فَمَا جَزَٓاؤُ۬هُٓ اِنْ كُنْتُمْ كَاذِب۪ينَ
- Onlar dedilər: “Əgər yalançısınızsa, (sizdə) bunun cəzası nədir?
قَالُوا جَزَٓاؤُ۬هُ مَنْ وُجِدَ ف۪ي رَحْلِه۪ فَهُوَ جَزَٓاؤُ۬هُۜ كَذٰلِكَ نَجْزِي الظَّالِم۪ينَ
- “Etdiyi işin qarşılığıdır”- dedilər. “Mal, kimin yükündə tapılarsa, bizzat o insan özü onun cəzasıdır.[45] Biz, zalımlıq edənləri belə cəzalandırırıq!”
فَبَدَاَ بِاَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَٓاءِ اَخ۪يهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِنْ وِعَٓاءِ اَخ۪يهِۜ كَذٰلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَۜ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ اَخَاهُ ف۪ي د۪ينِ الْمَلِكِ اِلَّٓا اَنْ يَشَٓاءَ اللّٰهُۜ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَٓاءُۜ وَفَوْقَ كُلِّ ذ۪ي عِلْمٍ عَل۪يمٌ
- Bunun üzərinə (Yusuf), doğma qardaşının çuvalından qabaq onların çuvallarını eşələməyə başladı. Sonra da su qabını qardaşının çuvalından tapıb çıxartdı. Biz Yusufa belə bir tədbir yolu öyrətdik.[46] Əksi təqdirdə kralın qanununa görə qardaşını saxlaya bilməzdi.[47] Ancaq Allah başqa bir yol ortaya çıxararsa[48] o başqa. Biz seçib ortaya çıxardığımız insanın dərəcəsini qat-qat yüksəldərik. Hər bilik sahibinin üstündə bir bilən vardır.
قَالُٓوا اِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ اَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُۚ فَاَسَرَّهَا يُوسُفُ ف۪ي نَفْسِه۪ وَلَمْ يُبْدِهَا لَهُمْ قَالَ اَنْتُمْ شَرٌّ مَكَانًاۚ وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا تَصِفُونَ
- Onlar dedilər ki: “Əgər o oğurlayıbsa, daha öncə onun qardaşı da oğurluq etmişdi.” Yusuf olanları öz içində saxladı və onu üzə çıxarmadı. (Öz ürəyində) belə dedi: “Siz pis bir mövqedəsiniz. Allah, məni nə ilə itham etdiklərinizi daha yaxşı bilir.”
قَالُوا يَٓا اَيُّهَا الْعَز۪يزُ اِنَّ لَهُٓ اَبًا شَيْخًا كَب۪يرًا فَخُذْ اَحَدَنَا مَكَانَهُۚ اِنَّا نَرٰيكَ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ
- Dedilər ki: “Ey Əziz/Vəzir! Onun qoca bir atası var. Onun yerinə bizdən birini tutub saxla. Biz həqiqətən səni yaxşılıq edən biri olaraq görürük.”
قَالَ مَعَاذَ اللّٰهِ اَنْ نَأْخُذَ اِلَّا مَنْ وَجَدْنَا مَتَاعَنَا عِنْدَهُٓۙ اِنَّٓا اِذًا لَظَالِمُونَ۟
- Yusuf dedi ki: “Əşyamızı tapdığımız şəxsdən başqasını saxlamaqdan Allaha sığınırıq! Əksi təqdirdə biz həqiqətən zalımlıq edənlərdən olarıq.[49]”
فَلَمَّا اسْتَيْـَٔسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّاۜ قَالَ كَب۪يرُهُمْ اَلَمْ تَعْلَمُٓوا اَنَّ اَبَاكُمْ قَدْ اَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقًا مِنَ اللّٰهِ وَمِنْ قَبْلُ مَا فَرَّطْتُمْ ف۪ي يُوسُفَۚ فَلَنْ اَبْرَحَ الْاَرْضَ حَتّٰى يَأْذَنَ ل۪ٓي اَب۪ٓي اَوْ يَحْكُمَ اللّٰهُ ل۪يۚ وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِم۪ينَ
- Ondan ümidlərini üzüncə, bir kənara çəkilib pıçıldama başladılar. Böyükləri dedi ki: Atanızın sizdən Allah adına möhkəm bir söz aldığını[50] və bundan öncə Yusuf haqqındakı təqsirinizi[51] bilmirsinizmi? Artıq atam mənə izn verənə qədər ya da Allah haqqında hökm verənə qədər əsla buradan ayrılmayacağam!“ O, hökm verənlərin ən xeyirlisidir.
اِرْجِعُٓوا اِلٰٓى اَب۪يكُمْ فَقُولُوا يَٓا اَبَانَٓا اِنَّ ابْنَكَ سَرَقَۚ وَمَا شَهِدْنَٓا اِلَّا بِمَا عَلِمْنَا وَمَا كُنَّا لِلْغَيْبِ حَافِظ۪ينَ
- Atanızın yanına qayıdın. Ona deyin ki: “Ay ata! Sənin oğlun oğurluq etdi. Biz ancaq (gözümüzlə görüb) bildiyimizə şahidlik edərik. Görüb bilmədiyimiz bir şeyi isə qoruya bilmərik (biz hardan bilək o belə edəcək).
وَسْـَٔلِ الْقَرْيَةَ الَّت۪ي كُنَّا ف۪يهَا وَالْع۪يرَ الَّت۪ٓي اَقْبَلْنَا ف۪يهَاۜ وَاِنَّا لَصَادِقُونَ
- (İstəyirsən) Olduğumuz şəhərin əhalisindən və birlikdə döndüyümüz karvandan da soruş. Biz həqiqtən doğru danışanlardanız.
قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ اَنْفُسُكُمْ اَمْرًاۜ فَصَبْرٌ جَم۪يلٌۜ عَسَى اللّٰهُ اَنْ يَأْتِيَن۪ي بِهِمْ جَم۪يعًاۜ اِنَّهُ هُوَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ
- (Yəqub) Dedi ki: “Xeyr! Nəfisləriniz sizi bir işə sövq etdi. Artıq mənə düşən gözəl bir səbrdir. Ümid edirəm ki, Allah onların hamısını birdən mənə gətirir. Çünki O, bilən və hökm/hikmət sahibidir.”
وَتَوَلّٰى عَنْهُمْ وَقَالَ يَٓا اَسَفٰى عَلٰى يُوسُفَ وَابْيَضَّتْ عَيْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظ۪يمٌ
- Onlardan üz çevirdi və: “Ah Yusufa heyf!” – dedi. Üzüntüdən gözlərinə ağ düşdü. Artıq acısını içində daşıyırdı.
قَالُوا تَاللّٰهِ تَفْتَؤُ۬ا تَذْكُرُ يُوسُفَ حَتّٰى تَكُونَ حَرَضًا اَوْ تَكُونَ مِنَ الْهَالِك۪ينَ
- Dedilər ki: “Vallahi, hələ də Yusuf deyə-deyə fikir edirsən. Belə getsə əldən-ayaqdan düşəcəksən ya da özünü həlak edəcəksən.
قَالَ اِنَّمَٓا اَشْكُوا بَثّ۪ي وَحُزْن۪ٓي اِلَى اللّٰهِ وَاَعْلَمُ مِنَ اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ
- Yəqub dedi ki: “Mən dərdimi və hünümü yalnız Allaha ərz edirəm. Mən Allah tərəfindən (vəhylə) sizin bilmədiklərinizi bilirəm.[52]
يَا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَاَخ۪يهِ وَلَا تَا۬يْـَٔسُوا مِنْ رَوْحِ اللّٰهِۜ اِنَّهُ لَا يَا۬يْـَٔسُ مِنْ رَوْحِ اللّٰهِ اِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ
- Ey oğullarım! Gedin Yusuf və qardaşından xəbər toplayın! Allahın rəhmətindən ümid kəsməyin. Şübhəsiz ki, Allahın rəhmətindən ancaq kafir xalqlar ümidini kəsər[53].
فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ قَالُوا يَٓا اَيُّهَا الْعَز۪يزُ مَسَّنَا وَاَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُزْجٰيةٍ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَيْنَاۜ اِنَّ اللّٰهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّق۪ينَ
- Onlar gedib (Yusufun) huzuruna daxl olduqları zaman: “Ey Əziz! Bizə və ailəmizə sıxıntı/qıtlıq üz verdi. Çox da dəyərli olmayan bir mal ilə gəlmişik. Sən yenə bizə ölçünü tam ver və bizə təsadduq/əlavə xeyirxahlıq et. Şübhəsiz ki, Allah sədəqə verənləri mükafatlandırar”, – dedilər.
قَالَ هَلْ عَلِمْتُمْ مَا فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَاَخ۪يهِ اِذْ اَنْتُمْ جَاهِلُونَ
- Yusuf dedi ki: “Siz cahilliyiniz ucbatından Yusufa və qardaşına nələr etdiyinizi bilirsinizmi!”[54]
قَالُٓوا ءَاِنَّكَ لَاَنْتَ يُوسُفُۜ قَالَ اَنَا۬ يُوسُفُ وَهٰذَٓا اَخ۪يۘ قَدْ مَنَّ اللّٰهُ عَلَيْنَاۜ اِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَاِنَّ اللّٰهَ لَا يُض۪يعُ اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَ
- Onlar dedilər: “Sən həqiqətən Yusufun elə özüsən?” Dedi ki: “Mən elə Yusufun özüyəm və bu da qardaşım. Allah bizə lütf eylədi. Şübhəsiz ki, kim pis işlərdən qorunar və səbrli/dirayətli olarsa, əlbəttə Allah gözəl davrananların mükafatını hədər etməz.”[55]
قَالُوا تَاللّٰهِ لَقَدْ اٰثَرَكَ اللّٰهُ عَلَيْنَا وَاِنْ كُنَّا لَخَاطِـ۪ٔينَ
- Dedilər ki: “Allaha and olsun ki, Allah səni həqiqətən bizdən üstün etmişdir. Biz isə sözsüz ki, xətakarlardanıq/xəta etmişik!”
قَالَ لَا تَثْر۪يبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَۜ يَغْفِرُ اللّٰهُ لَكُمْۘ وَهُوَ اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَ
- (Yusuf) dedi: “Bu gün sizə heç bir məzəmmət yoxdur[56]. Allah sizi bağışlasın! O, mərhəmətlilərin ən mərhəmətlisidir.
اِذْهَبُوا بِقَم۪يص۪ي هٰذَا فَاَلْقُوهُ عَلٰى وَجْهِ اَب۪ي يَأْتِ بَص۪يرًاۚ وَأْتُون۪ي بِاَهْلِكُمْ اَجْمَع۪ينَ۟
- Mənim bu köynəyimi götürün, onu atamın üzünə qoyun ki gözlərinə işıq gəlsin[57]. Sonra da bütün ailənizi mənim yanıma gətirin!”
وَلَمَّا فَصَلَتِ الْع۪يرُ قَالَ اَبُوهُمْ اِنّ۪ي لَاَجِدُ ر۪يحَ يُوسُفَ لَوْلَٓا اَنْ تُفَنِّدُونِ
- Karvan (Misirdən) ayrıldıqda ataları (Kənandakı Yəqub) dedi ki: “Kaşki məni ağlını itirmiş qoca hesab etməsəydiniz, mən həqiqətən Yusufun ətrini alıram!”
قَالُوا تَاللّٰهِ اِنَّكَ لَف۪ي ضَلَالِكَ الْقَد۪يمِ
- (Yanındakılar) Dedilər ki: “Allaha and olsun ki, sən hələ də öz köhnə yanlışlığından əl çəkməmisən[58].”
فَلَمَّٓا اَنْ جَٓاءَ الْبَش۪يرُ اَلْقٰيهُ عَلٰى وَجْهِه۪ فَارْتَدَّ بَص۪يرًاۚ قَالَ اَلَمْ اَقُلْ لَكُمْ اِنّ۪ٓي اَعْلَمُ مِنَ اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ
- Müjdəçi gəlib köynəyi onun (Yəqubun) üzünə qoyunca, təkrar əvvəlki kimi görməyə başladı. (Yəqub) Dedi ki: “Sizə demədimmi ki mən, Allah tərəfindən (mənə bildirməsi ilə)[59] sizin bilmədiklərinizi bilirəm.”
قَالُوا يَٓا اَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَٓا اِنَّا كُنَّا خَاطِـ۪ٔينَ
- (Oğulları) “Atacan!” – dedilər. “(Allahdan) Bizim üçün günahlarımızın bağışlanmasını dilə! Çünki biz xətakar idik [60]”.
قَالَ سَوْفَ اَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبّ۪يۜ اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّح۪يمُ
- (Yəqub) dedi: “Rəbbimdən sizin üçün bağışlanma diləyəcəyəm. Şübhəsiz ki, O, bağışlayandır, rəhmlidir”.
فَلَمَّا دَخَلُوا عَلٰى يُوسُفَ اٰوٰٓى اِلَيْهِ اَبَوَيْهِ وَقَالَ ادْخُلُوا مِصْرَ اِنْ شَٓاءَ اللّٰهُ اٰمِن۪ينَۜ
- (Hamısı birlikdə) Yusufun huzuruna dazil olduqları zaman o, ata-anasını bağrına basdı və belə dedi: “İnşaallah hamınız əmin-amanlıq içində Misirə daxil olun!”
وَرَفَعَ اَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًاۚ وَقَالَ يَٓا اَبَتِ هٰذَا تَأْو۪يلُ رُءْيَايَ مِنْ قَبْلُۘ قَدْ جَعَلَهَا رَبّ۪ي حَقًّاۜ وَقَدْ اَحْسَنَ ب۪ٓي اِذْ اَخْرَجَن۪ي مِنَ السِّجْنِ وَجَٓاءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ اَنْ نَزَغَ الشَّيْطَانُ بَيْن۪ي وَبَيْنَ اِخْوَت۪يۜ اِنَّ رَبّ۪ي لَط۪يفٌ لِمَا يَشَٓاءُۜ اِنَّهُ هُوَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ
- Ata-anasını taxtın üstünə çıxarıb oturtdu. Hamısı birlikdə onun (Yusufun) önündə səcdəyə/ehtiramla əyildilər[61]. (Yusuf) Dedi ki: “Atacan! Bax bu, vaxtı ilə gördüyüm yuxumun təvili/nəticəsidir[62]. Rəbbim onu gerçəkləşdirdi. Həm də mənə çox yaxşılıq etdi. Çünki məni zindandan çıxartdı və şeytan mənimlə qardaşlarımın arasını vurduqdan sonra sizi (Kənan) çölündən buraya gətirdi. Şübhəsiz ki, Rəbbim görmək istədiyi işə lütfkar davranandır. Çünki O, biləndir, hökm/hikmət sahibidir.
رَبِّ قَدْ اٰتَيْتَن۪ي مِنَ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَن۪ي مِنْ تَأْو۪يلِ الْاَحَاد۪يثِۚ فَاطِرَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ اَنْتَ وَلِيّ۪ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِۚ تَوَفَّن۪ي مُسْلِمًا وَاَلْحِقْن۪ي بِالصَّالِح۪ينَ
- Rəbbim! Həqiqətən Sən (Misirin) idarə və səltənətindən bir pay verdin[63]. Mənə hadisələrin təvilini/bir-biri ilə olan bağını qurmağı öyrətdin. Ey göyləri və yeri bölünmə qanununa görə yaradan! Dünyada da axirətdə də mənim vəlim/himayədarım Sənsən. Məni bir müsəlman olaraq vəfat etdir və xeyirxahlar arasına qat!”
ذٰلِكَ مِنْ اَنْبَٓاءِ الْغَيْبِ نُوح۪يهِ اِلَيْكَۚ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ اِذْ اَجْمَعُٓوا اَمْرَهُمْ وَهُمْ يَمْكُرُونَ
- (Ey Rəsulum!) Bu qissə, qeyb xəbərlərindəndir. Onu sənə vəhy yolu ilə bildiririk.[64] Yoxsa sən, onlar hiylə quraraq işlərinə qərar verdikləri sırada[65] onların yanında deyildin.
وَمَٓا اَكْثَرُ النَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِن۪ينَ
- Sən nə qədər istəsən də insanların əksəriyyəti iman gətirən deyildir.[66]
وَمَا تَسْـَٔلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍۜ اِنْ هُوَ اِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَم۪ينَ۟
- Halbuki, bunun əvəzində onlardan heç bir qarşılıq/mükafat da istəmirsən.[67] O (Quran), aləmlər üçün zikirdən/zehində tutulması lazım olan bir bilikdən[68] başqa bir şey deyildir.[69]
وَكَاَيِّنْ مِنْ اٰيَةٍ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ
- Göylərdə və yerdə necə ayələr/dəlillər[70] vardır ki, onların yanından (insanlar) üz çevirib keçərlər.[71]
وَمَا يُؤْمِنُ اَكْثَرُهُمْ بِاللّٰهِ اِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ
- Onların çoxu ancaq (araya vasitəçi qoyub) müşrik olaraq Allaha inanırlar.[72]
اَفَاَمِنُٓوا اَنْ تَأْتِيَهُمْ غَاشِيَةٌ مِنْ عَذَابِ اللّٰهِ اَوْ تَأْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ
- Yoxsa onlar Allahın hər şeyi bürüyən əzabının gəlməyəcəyindən və ya son saatın onlara birdən-birə qəflətən gəlməyəcəyindən əmindirlərmi?[73]
قُلْ هٰذِه۪ سَب۪يل۪ٓي اَدْعُٓوا اِلَى اللّٰهِ عَلٰى بَص۪يرَةٍ اَنَا۬ وَمَنِ اتَّبَعَن۪يۜ وَسُبْحَانَ اللّٰهِ وَمَٓا اَنَا۬ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ
- De ki: “Bu, mənim yolumdur. Bəsirətlə/Sağlam bir dəlillə Allaha çağırıram.[74] Mən və mənə tabe olanlar da həmçinin. Allah hər cür nöqsandan uzaqdır. Mən də müşriklərdən/Allaha şərik qoşanlardan deyiləm”.[75]
وَمَٓا اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ اِلَّا رِجَالًا نُوح۪ٓي اِلَيْهِمْ مِنْ اَهْلِ الْقُرٰىۜ اَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْۜ وَلَدَارُ الْاٰخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْاۜ اَفَلَا تَعْقِلُونَ
- Biz səndən öncə də yalnız məmləkətlərin əhalisindən (seçərək), özlərinə vəhy etdiyimiz kişiləri elçi olaraq göndərdik.[76] Məgər bunlar yer üzündə dolaşıb özlərindən əvvəlkilərin aqibətinin necə olduğuna heç baxmadılarmı?[77] Əlbəttə, axirət yurdu pisliklərdən çəkinənlər üçün daha xeyirlidir.[78] Məgər ağlınızı işlətmirsiniz?
حَتّٰٓى اِذَا اسْتَيْـَٔسَ الرُّسُلُ وَظَنُّٓوا اَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَٓاءَهُمْ نَصْرُنَاۙ فَنُجِّيَ مَنْ نَشَٓاءُۜ وَلَا يُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِم۪ينَ
- Nəhayət, elçilərimiz ümidlərini üzüb və özlərinin yalancı hesab edildiklərini anladıqları zaman onlara yardımımız gəldi, beləcə, seçdiklərimiz qurtarıldı.[79] Günahkar xalqdan isə əzabımız geri çevrilməz[80].
لَقَدْ كَانَ ف۪ي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِاُو۬لِي الْاَلْبَابِۜ مَا كَانَ حَد۪يثًا يُفْتَرٰى وَلٰكِنْ تَصْد۪يقَ الَّذ۪ي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْص۪يلَ كُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ
- Əlbəttə onların qissələrində sağlam düşüncə sahibləri[81] üçün ibrətlər vardır.[82] Quran, uydurulmuş bir söz deyildir. Əksinə, özündən öncəkiləri təsdiq edən, hər şeyin təfsilatı ilə açıqlayan[83], inanıb güvənən bir xalq üçün bir rəhbər və rəhmətdir.[84]
[1] Bunlara “hurufu muqatta”, yəni tək-tək oxunan hərflər deyilir. Bunların Nəbimizdən soruşulmaması, onların bilinən bir mənası olduğunu göstərir. Yoxsa müşriklər bunu dillərinə dolayar, Nəbimizi hər zaman rahatsız edərdilər. Bu hərflərlə əlaqəli suallar, İslamın Ərəbistan yarımadası xaricinə yayılmasından sonra başlamışdır. Türkcədə belə bir ifadə tərzi yoxdur. Bu hərflərlə başlayan 29 surədən 25-ində Qurana, dördündə də mühüm bir mövzuya diqqət çəkməsi, onların diqqətlərini cəlb etmək üçün işlədildiyi başa düşülür (Doğrusunu Allah bilir).
[2] Kurani Kərim, möhkəm/hökm bildirən və mütəşabih/bir-birlərinin bənzəri olub onların təfərrüatını ortaya qoyan ayələrdən meydana gəlir. Bu metod sayəsində Kitabın tamamı təfərrüatlı olaraq açıqlanmışdır.
[3] Şuəra 26/2;Qəsas 28/1-2.
[4] “Quran” kəlməsi, isim olaraq “toplamaq, bir araya gətirmək və birləşdirmək” mənasına gələn q- r-ə (ق-ر-أ)” kökündən məstərdir. “Oxumaq” mənasına gələn “qiraət” də bu mənadadır. Allahın kitabına Quran deyilməsi, bütün surələri toplayıb bir araya gətirməsi səbəbiylədir (Lisanul Ərəb).
[5] Ənkəbud 29/48; Şura 42/52.
[6] Ayədə keçən “kəvkəb (كوكب) ” kəlməsi “planet” mənasına gəlir. Bir çox məalda bu kəlməyə “ulduz” mənası verirlər. Halbuki, Quranda ulduz üçün “kəvkəb” deyil, “nəcm (نجم)” kəlməsi işlədilir. Məsələn Qiyamətdən qabaq ulduzların sönəcəyindən (Mürsəlat 77/8; Təkvir 81/2), planetlərin isə dağılacağından (İnfitar 82/2) bəhs edilərək, iki qavramın fərqli olduğu açıq-aydın göstərilmişdir. Ulduzların sönməsi, işıqlarının özlərindən olduğunu vurğuladığı kimi, planetlərin və peyklərin öz işıqları olmadığını göstərir. Planetlər, göyün bizə ən yazın olan qatında yer alır (Səffat 37/6) Bu ayə, 11 planetin olduğunu bildirməkdədir.
[7] Səcdənin kök anlamı əyilməkdir (Müfrədat). Bu səbəblə Günəş, Ay, planetlər, dünya və ulduzlar arasında meydana gələn meyillik/ deklinasyon və ona bağlı olaraq kölgənin uzanıb qısalması, “səcdə” kəlməsi ilə ifadə edilmişdir (Nəhl 16/48; Rad 13/15). Bəzi ayələrdə sadəcə itaət anlamında (Həcc 22/18; İnşiqaq 84/21), bəzilərində isə itaətlə birlikdə fiziki əyilmə nəzərdə tutulmuşdur (Bəqərə 2/34, 58; Nisa 4/154; Əraf 7/161; Yusuf 12/4, 100). Belə ki, namazda vücudumuz ayaqlar, əllər və dizlər üzərində paralel qaydada alnı yerə qoymaq da Allaha itaət edərək əyilmə anlamındakı səcdədir (Nisa 4/102-103)
[8] Yusuf 12/100.
[9] Zuxruf 43/62.
[10] Təvli ilə əlaqəli ətraflı məlumat üçün bax: Ali İmran 3/7 və dipnotu.
[11] Yusuf 12/101.
[12] Yusuf və qardaşı Büyamin, ata-ana bir doğma qardaşlardır. Bu səbəblə Bünyəminə “qardaşımız” deyil, “Yusufun qardaşı” deyərək onu və Yusufu özlərindən ayrı tutaqdadırlar. Surənin 59-cu ayəsində də Büyamin üçün “atabir qardaşınız” ifadəsi işlədilərək bu fərqi ortaya çıxarmışdır.
[13] Tövrat/Yaradılış 37/22 pasajına görə bu qardaş ən böyüyü Rubendir və bunu deməklə məqsədi, qardaşları gedəndən sonra quyunun başına geri dönüb Yusufu qurtarmaqdı.
[14] Quyuya “bir (البئر)” deyilir (Həcc 22/45). Ayədə keçən “cüb (الجب)” kəlməsi isə sadəcə suyu olan quyu üçün deyilir.
[15] Ğayabət (غَيَابَةِ), “görünməyən yer” anlamındadır.
[16] Məcaz olaraq dilimizdə belə deyilir: “Onda kül bizim başımıza!”. İçində su olan quyunun çöldən baxanda görünməyən yeri, su səviyyəsinin üstündə, bir insanın rahatlıqla içində dura biləcəyi bir oyuxdur.
[17] Yusuf 12/89-90.
[18] Tövratda bu xüsus belə ifadə edilir: “Midyanlı tacirlər (olduqları anlaşılan) adamlar keçəndə Yusufu quyudan çıxarırlar. Yirmi parça gümüş qarşılığında Yusufu Yişmaellərə satdılar (Yradılış 37/28.)
[19] Fironun sarayında boya başa çatan Musa əleyhissəlam üçün də bənzər şeylər deyilmişdir (Qəsas 28/9).
[20] Yusuf 12/6.
[21] Quranda oxşar ifadələr Musa əleyhissəlam üçün də keçər (Qəsas 28/14).
[22] Nur 24/21.
[23] “Müxlis” kəlməsinin məsdəri ixlasdır. İxlas, bir şeyi kirlilikdən, bulanıqlıqdan təmizləyib arındırmaq, saflaşdırmaq, qarışıqsız duru hala gətirməkdir. Bu kəlmə Quranda, dini Allaha məxsus edən yəni Allahın dininə bir şey qarışdırmayıb qulluğu təkcə ona edən, riya və şirkdən uzaq olan səmimi insanların ortaq xüsusiyyətini ifadə etmək üçün işlədilir. Bu vəsfə sahib olana “müxlis”, bu vəsfi Allah tərəfindən təsdiq edilmiş olana da “müxlas” deyilir. İblis, bu xüsusiyyətlərə sahib olanları yoldan çıxara bilməz (Hicr 15/40; Sad, 38/83).
[24] Burada keçən “bilgili” kəlməsi “şahid”in, “görüş bildirdi” ifadəsi də “şahidlik etdi” ifadəsinin qarşılığı olaraq tərcümə edilmişdir. Çünki şahid olmaq, görərək və ya bəsirətlə mümkündür (Müfrədat). Şahidlik etmək isə, bu iki yoldan biri ilə əldə edilən bilgiyi bəyan etməkdir. Bəsirət də elm və təcrübə yolu ilə əldə edilən dəqiq bir qənaətdir (Bəqərə 2/23; Ali İmran 3/18; Maidə 5/83-84). Ayədəki şəxs, gözü ilə görmədiyi bir hadisəyə bilgisi və təcrübəsi ilə şahidlik etmişdir.
[25] Qadının Yusuf üçün “özünü qorudu” deməsi, özünün də uzaq durması lazım olan bir günah olduğunu bildiyini göstərir.
[26] Cəhalət bilməmək, cahillik etmək isə özünü tuta bilməyib səhv bir iş görməkdir. Yusuf əleyhissəlamın da burada: “Cahillik edərəm” – deməsi, bu mənadadır. Çünki o da bir insandır və özünə hakim ola bilməyəcəyindən qorxur.
[27] Zindandakı gənclərin yuxuları Tövratda da bəhs edilməkdədir (Yaradılış, 40/1-23).
[28] Yusuf 12/6.
[29] Bu ayə, Yusuf əleyhissəlamın atasından ayrılmadan qabaq doğru bir din təlimi aldığını göstərir (Bəqərə 2/132)
[30] Zümər 39/65.
[31] Nəml 27/59; Zümər 39/29.
[32] Yəni, öz əlləri ilə düzəltdikləri şeylərə adlar və vəsflər vermişlər. Yusuf, Hud və Ad xalqları (Əraf 7/71) və Məkkəli müşriklər də oxşar şeylər düzəldib adına tanrı demiş və onlara sitayiş etmişlər (Nəcm 53/19-23).
[33] Rum 30/30; Bəyyinə 98/5.
[34] “Sahibi” –deyə, məal verdiyimiz kəlmə “Rəbb” – kəlməsidir. Evin sahibinə də ərəblər “rabbud-dar=evin rəbbi, sərmayə sahibinə də “rabbud-dar=sərmayənin rəbbi” – deyirlər (Müfrədat).
[35] Tövratdakı oxşarlığı bu şəkildədir: “Ancaq baş saki, Yusufu xatırlamadı və onu unutdu.” (Yaradılış 40/23) Yəhudi inancına görə Yusuf əleyhissəlam Allah yerinə baş sakiyə/şərab süzənə güvəndiyi üçün on il qaldığı zindanda iki il əlavə qalmışdır.
[36] Rəsul, elçi anlamındadır. Bu, risalətlə əlaqəli ola biləcəyi kimi, sosial əlaqələrdə birinin bir başqasına göndərdiyi adam da ola bilər. Buradakı elçi, risalətlə əlaqəli olmayıb, kralın Yusufa göndərdiyi elçi mənasındadır.
[37] Yusuf 12/23-24.
[38] Ayədə keçən (ما رحم ربي) cümləsindəki ma (ما), feilə məsdər və zaman anlamı verən “mai məsdəriyyə tövkitiyyə” olduğu üçün ayədə “Rəbbimin mərhəmət edib xəbərdar etdiyi xaric” – deyə məna verilmişdir.
[39] Nisa 4/49; Nəcm 53/32; Şəms 91/7-10.
[40] Yusufun “Əziz” adlandırılması hər yerdə səlahiyyəti olmasındandır. Tövratda bu barədə: “Sarayımın səlahiyyətini sənə verəcəyəm. Bütün xalqım buyruqlarına tabe olacaq. Taxtdan başqa səndən bir üstünlüyün olmayacaq. Səni bütün Misirə idarəçi təyin etdim.” (Yaradılış 41/40-44.)
[41] Hud 11/115.
[42] Kəhf 18/30-31.
[43] Yusufun və kiçik qardaşı Bünyəminin anası bir, digərlərinin anaları fərqlidir.
[44] Yusuf 12/12-13.
[45] Yəqub əleyhissəlamın şəriətinə görə, kim oğurluq edərsə o adam , malını oğradığı adamın əsiri olurdu. Yusuf əleyhissəlam da qardaşı Bünyəmini bu yolla əngəlləmişdi. Yusuf 79 –cu ayə o zaman oğurluğun cəzası bu olduğunu gücləndirir.
[46] Keyd (كيد) kəməsi, bir şeyi sağlam şəkildə açmağı ifadə edər (Məqayis). Ayrıca bax: Həcc 22/15.
[47] Rivayətlərə görə o dövrdə yürürlükdə olan Misir cəza qanuna görə oğurluğun cəzası, oğrunu şallaqlamaq və oğradığı malı iki qatı ilə ödətdirmək idi.
[48] “Şaə” ( شاء ) feili “bir şey etmək” mənasındakı şey ( شيء) məsdərindən törəmişdir. Allahın bir şey etməsi o şeyi var etməsi, insanın bir şey etməsi də o şey üçün lazım olan səyi göstərməsidir (“Mufrədat”). Allah, hər şeyi bir ölçüyə görə var edər (Qəmər 54/49, Rad 13/48). Allah hər kəsin doğru yolda olmasını istəyər (Nisa 4/26) amma təkcə doğru işlər görəni doğru yolda sayar (Nur 24/46). Buna görə “şaə” feilinin icraçısı bəndə olarsa “seçib etdi”, Allah olarsa, “seçib yaratdı” mənasına gəlir. Allah, insanlara seçimlərinə görə davranma hürriyyəti verməsəydi, heç kimsə yanlış bir iş görə bilməz və imtahan deyə də bir şey olmazdı (Nəhl 16/93, Yunus 10/99). Yanlış bir qədər anlayışını İslama yerləşdirmək istəyənlər, böyük bir təhrifə yol verərək şaə ( شاء ) feilinə hər yerdə iradə yəni “istəmək və diləmək” mənasını vermiş və bunu təfsirlərə hətta sözlüklərə belə yerləşdirərək, bir çox ayənin məalını pozmuşlar.
[49] Allah, Yusuf əleyhissəlama ilham etdiyi bu tədbir sayəsində, Yusuf qardaşlarına elədiklərinə uyğun bir cəza verirdi (Nəhl 16/126).
[50] Yusuf 12/66.
[51] Yusuf 12/15-18.
[52] Yusuf 12/4-6 ayələrdə Yusuf əleyhissəlamın gördüyü yuxu və Yəqub əleyhissəlamın yorumundan bəhs edilir. O, Yusufla təkrar qovuşacağını bu yuxu səbəbi ilə bilirdi.
[53] Hicr 15/56; Ənkəbud 29/23.
[54] Yusuf 12/15.
[55] Yusuf 12/56-57.
[56] Şura 42/43.
[57] Yusuf 12/84.
[58] Yusuf 12/8.
[59] Yusuf 12/4-6 ayələrdə Yusuf əleyhissəlamın gördüyü yuxu və Yəqub əleyhissəlamın yorumundan bəhs edilir. O, Yusufla təkrar qovuşacağını bu yuxu səbəbi ilə bilirdi.
[60] Yusuf 12/91.
[61] Səcdənin kök mənası “əyilmə və boyun əymə”dir (Müfrədat).
[62] Yusuf 12/4-5.
[63] Yusuf 12/54-56.
[64] Yusuf 12/3.
[65] Yusuf 12/15.
[66] Rad 13/1; Nəhl 16/37.
[67] Ənam 6/90, Möminun 23/72, Furqan 25/57, Sad 38/86, Şura 42/23, Tur 52/40, Qələm 68/46.
[68] Zikr, əlaqələri ilə birlikdə düşünülüb öyrənilən doğru biliyi istifadəyə hazır tutmaq, ağla gətirmək və ya söyləməkdir (Mufrədat). Doğru biliyin mənbəyi, Allahın ayələridir. Allahın ayələri isə iki cürdür; Allahın yaratdığı ayələr (təbiət) və nazil etdiyi ayələr (Quran). Hər ikisindən əldə edilən doğru bilik zikirdir (Ənbiya 21/24, Ənam 6/80). İnsanı ancaq bu bilik rahatladır (Rad 13/28). Allahı zikr etmək; onu, kitabını və yaratdığı ayələri diqqətə almaq, ağıldan çıxarmamaq və onların üzərində düşünməkdir. İnsan bunlardan bildiyi qədəriylə məsuliyyət daşıyır (Bəqərə 2/209).
[69] Ənbiya 21/50, Yasin 36/69, Sad 38/87, Zuxruf 43/44, Qələm 68/52, Təkvir 81/27.
[70] Allahın ayələri ikiyə ayrılır: Biri yaradılmış ayələrdir ki, bunlar kainatdakı bütün varlıqlardır. İkincisi endirilmiş ayələrdir ki, onlar ilahi kitablardadır (Füssilət 41/52-53, Şura 42/13-14). Yaradılmış ayələr, endirilən ayələrin doğruluğunu göstərir. Çünki həm kainatı yaradan həm də onunla əlaqəli ən doğru məlumatları verən Allahdır. Yaradılmış və endirilmiş ayələr arasında tərslik olmaz, əksinə qopmaz bir bağ vardır. Elmin mənbəyi, Allahın yaratdığı ayələrdir. Bu sahədə Allahın yaratdığı ayələrdən də faydalanılsa, elmdə xəyalların üstündə bir tərəqqi yaşanacaqdır.
[71] Ənam 6/4; Yunus 12/101; Yasin 36/46.
[72] Müşriklər, Allahın varlığını və birliyini qəbul edən, ancaq Onunla öz aralarına bir başqasını qoyub onun vasitəsi ilə Allaha yaxınlaşmaya çalışan, buna baxmayaraq özlərini mömin sayan şəxslərdir (Zümər 39/3). İnsana hər şeydən daha yaxın olan Allah (Kaf 50/16) ilə araya qoyan hər şey, Allah ilə bağı qoparır və insanı müşrik edir. Məkkəli müşriklərin Allaha olan inançlarını göstərən ayələr üçün bax: Yunus 10/31; Möminun 23/84-89; Ənkəbud 29/61; Loğman 31/25; Zümər 39/38; Zuxruf 43/9,87.
[73] Əraf 7/97–99, 187, Nahl 16/45–47, Zuxruf 43/66, Muhamməd 47/18.
[74] Nəhl 16/125.
[75] Ali İmran 3/79, Ənam 6/153, Rad 13/36, Cin 72/20.
[76] Ənam 6/9; Nəhl 16/43; Ənbiya 21/7; Qasas 28/59.
[77] Həcc 22/46, Rum 30/9, Fatır 35/44, Mömin 40/21, 82, Muhamməd 47/10.
[78] Ənam 6/32; Qasas 28/83.
[79] Bəqərə 2/214, Ənam 6/34, Yunus 10/103, Ənbiya 21/9, Rum 30/47, Mömin 40/51.
[80] Ənam 6/147.
[81] Sağlam düşüncə sahibləri” – deyə məal verməyimizin səbəbi: Ağılla qəlbin birləşməsinə “lubb” (əl-Ayn), bu cür adamlara “ulul əl-bab”, yəni “sağlam düşüncə, ləyaqət sahibi, ağlı səlim adamlar” deyilir. “Sözü eşidib ən gözəlinə tabe olanlar Allahın doğru yolda saydığı adamlardır. Budur, “ulul-əlbab” onlardır” (Zumər 39/18).
[82] Ənam 6/34, Əraf 7/101–102, Hud 11/120, Yusuf 12/7, Tə-ha 20/99.
[83] Yunus 10/37; Nəhl 16/89.
[84] Loğman 31/3.
